Η δημοκρατία χρειάζεται την ανάκαμψη ενός ισχυρού τομέα μέσων ενημέρωσης

Της Βιέρα Γιούροβα, αντιπροέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αρμόδιας για τις αξίες και τη διαφάνεια, και του Τιερί Μπρετόν, Ευρωπαίου επιτρόπου Εσωτερικής Αγοράς.

Όταν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας αντιμετωπίζουν προβλήματα, αντιμετωπίζουν προβλήματα και οι δημοκρατίες μας. Στο πλαίσιο της ιστορικής δέσμης μέτρων για την ανάκαμψη με σκοπό την αντιμετώπιση της κρίσης, στην οποία συμφώνησαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες αυτό το καλοκαίρι, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον κλάδο των μέσων ενημέρωσης. Η δραματική πτώση των εσόδων για τον τομέα —που πλησιάζει το 80 % σε αρκετές χώρες— θέτει τις δημοκρατίες μας σε κίνδυνο.

Οι αξίες που χαρακτηρίζουν την Ένωσή μας —ελευθερία, δημοκρατία, κράτος δικαίου και θεμελιώδη δικαιώματα— δεν μπορούν να θεωρούνται δεδομένες, πρέπει να αγωνιστούμε για να τις προστατέψουμε. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης, τα οποία αντιμετωπίζουν προκλήσεις κυρίως λόγω του ψηφιακού μετασχηματισμού.

Πράγματι, βιώνουμε ένα παράδοξο. Οι αριθμοί του αναγνωστικού και λοιπού κοινού κυμαίνονται σε ιστορικά υψηλά επίπεδα, αλλά τα έσοδα παραμένουν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα λόγω της απώλειας διαφημιστικών εσόδων. Ταυτόχρονα, σχεδόν οι μισοί πολίτες της ΕΕ βασίζονται πλέον στις διαδικτυακές ειδήσεις ως κύρια πηγή πληροφόρησής τους για τα πολιτικά θέματα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Καθώς η ειδησεογραφία έχει μεταφερθεί στο διαδίκτυο, πολλοί δημιουργοί περιεχομένου και δημοσιογράφοι έχουν μείνει πίσω. Παρά το γεγονός ότι πολλά μέσα ενημέρωσης έχουν προσαρμοστεί στην ψηφιακή μετάβαση, η τάση αυτή έχει ως αποτέλεσμα οι τοπικές επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης, που συχνά είναι και αυτές που βρίσκονται πιο κοντά στους πολίτες, να διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν δημιουργήσει νέες ευκαιρίες πρόσβασης και ανταλλαγής πληροφοριών αλλά και νέους κινδύνους για την ελευθερία της έκφρασης και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης. Οι κίνδυνοι αυτοί συνδέονται στενά με τον ρόλο των επιγραμμικών πλατφορμών ως ρυθμιστών της πρόσβασης, με την ισχύ τους στην αγορά, τον τεράστιο όγκο δεδομένων που έχουν στη διάθεσή τους και το διαφημιστικό τους μερίδιο. Το μερίδιο της Facebook και της Google και μόνο στην ηλεκτρονική διαφημιστική αγορά υπερβαίνει το 50 %. Η επικείμενη ευρωπαϊκή νομοθεσία για τις επιγραμμικές υπηρεσίες, ο νόμος για τις ψηφιακές υπηρεσίες, θα εστιαστεί στα ζητήματα αυτά. Σκοπεύουμε να προτείνουμε εκ των προτέρων κανόνες για την καλύτερη αντιμετώπιση των αδυναμιών της αγοράς που οφείλονται στη θέση των μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών. Θα εξετάσουμε επίσης τους υφιστάμενους εθνικούς κανόνες σχετικά με την πολυμορφία αλλά και με τις συγκεντρώσεις των μέσων ενημέρωσης, προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσον και με ποιον τρόπο οι κανόνες αυτοί μπορούν να διασφαλίσουν πολυφωνία στις ψηφιακές αγορές. Και, σε γενικές γραμμές, είναι σημαντικό να παρουσιάσουμε ένα θετικό όραμα και μια πορεία προς το μέλλον γι’ αυτόν τον τομέα, που βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ψηφιακό μετασχηματισμό.

Ωστόσο, το ζήτημα που μας απασχολεί δεν έγκειται μόνο στην οικονομική κατάσταση του τομέα των μέσων ενημέρωσης. Όχι και τόσο παλιά, στην Ευρώπη, είχαμε χώρες όπου τα μέσα ενημέρωσης ανέφεραν μόνο μία εκδοχή της κάθε ιστορίας — την εκδοχή που εξυπηρετούσε τα κέντρα εξουσίας. Όπως έγραψε ο Γαλλοτσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα: «Η ερώτηση είναι σαν το μαχαίρι που σκίζει το φόντο των σκηνικών και μας δείχνει τι κρύβεται πίσω του». Δεν υπήρχε ελευθερία της γνώμης, δεν επιτρεπόταν να ασκήσεις κριτική — πρόκειται για τον ορισμό του ολοκληρωτικού καθεστώτος. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα φοβούνται τους ενημερωμένους πολίτες. Η διαφορετικότητα των απόψεων οδηγεί σε ευρύτερη συζήτηση και σε καλλιέργεια των ιδεών και αποτελεί πηγή έμπνευσης. Πρόκειται για κάτι που έχουμε ανάγκη, ώστε να προοδεύσουμε ως κοινωνία.

Όταν ξεκίνησε η πανδημία στην Κίνα, είδαμε ότι ο περιορισμός της ελεύθερης ροής των πληροφοριών είχε δραματικές συνέπειες για την υγεία και την προστασία των ανθρώπων.

Περισσότερο από ποτέ, η κρίση έδειξε ότι η ελευθερία της έκφρασης, η πρόσβαση σε πληροφορίες και η πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης μπορούν να σώσουν ζωές — και αποτελούν τον καλύτερο τρόπο για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Γι’ αυτόν τον λόγο, είναι καιρός να εντείνουμε τις προσπάθειές μας, να προστατεύσουμε και να ενισχύσουμε αυτά τα δικαιώματα στο πλαίσιο των προσπαθειών μας με σκοπό την ανάκαμψη.

Και πρέπει να γίνουν πολλά. Η εικόνα που δίνει το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης, μια ανεξάρτητη έκθεση που συγχρηματοδοτείται από την ΕΕ, είναι κάθε άλλο παρά ρόδινη.

Η μελέτη δείχνει ότι καμία χώρα στην Ευρώπη δεν είναι απρόσβλητη έναντι των κινδύνων για την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης. Οι δημοσιογράφοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σειρά από απειλές και επιθέσεις —τόσο δια ζώσης όσο και στο διαδίκτυο— και οι συνθήκες εργασίας τους έχουν επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο. Τουλάχιστον 50 δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι στα μέσα ενημέρωσης που κάλυπταν διαδηλώσεις στην Ευρώπη έχουν δεχτεί επιθέσεις από την αρχή του τρέχοντος έτους. Η έκθεση δείχνει επίσης ότι τα μέσα ενημέρωσης παραμένουν ευάλωτα σε πολιτικές παρεμβάσεις, ιδίως εάν η οικονομική τους κατάσταση δεν είναι σταθερή. Η διανομή της κρατικής διαφήμισης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο πίεσης, ώστε να φιμώνονται οι δημοσιογράφοι και να μην κάνουν ενοχλητικές ερωτήσεις. Όσο περισσότερες οι ερωτήσεις, τόσο περισσότερο βλέπουμε πίσω από το φόντο των σκηνικών.

Δεν υπάρχουν γρήγορες λύσεις, αλλά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιταχύνει τις ενέργειές της.

Ζητούμε από τα κράτη μέλη να προσαρμόσουν επειγόντως τη νομοθεσία τους σύμφωνα με τους νέους ευρωπαϊκούς κανόνες για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων. Οι κανόνες αυτοί ενισχύουν την ανεξαρτησία των ρυθμιστικών αρχών που είναι αρμόδιες για τα μέσα ενημέρωσης, ενθαρρύνουν τη διαφάνεια της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, προωθούν καλύτερα τα ευρωπαϊκά έργα στις κατά παραγγελία υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων και προστατεύουν αποτελεσματικά τους πολίτες, ιδίως τα παιδιά, από παράνομο και επιβλαβές περιεχόμενο, μεταξύ άλλων και σε πλατφόρμες διαμοιρασμού βίντεο.

Επιπλέον, θα παρουσιάσουμε σειρά πρωτοβουλιών για την ενίσχυση της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων και για τη στήριξη των μέσων ενημέρωσης, ώστε να ανακάμψουν και να ενστερνιστούν πλήρως τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Το ιστορικό μας σχέδιο ανάκαμψης θα δώσει επίσης ώθηση στην οικονομία — και θα πρέπει να στηρίξει τον τομέα των μέσων ενημέρωσης, με πλήρη σεβασμό της ανεξαρτησίας του.Όμως η Επιτροπή δεν μπορεί να κερδίσει αυτή τη μάχη μόνη της. Χρειαζόμαστε από τις κυβερνήσεις, τους πολιτικούς και τις ρυθμιστικές αρχές στην Ευρωπαϊκή Ένωση να αναλάβουν δράση. Χρειαζόμαστε να συνειδητοποιήσουν όλοι τον καίριο ρόλο που διαδραματίζουν τα ελεύθερα και ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης — έναν ρόλο που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν θα μπορέσουν ποτέ να εκπληρώσουν. Η ελευθερία του Τύπου αποτελεί δικαίωμα όχι μόνο για τους δημοσιογράφους, αλλά και για όλους μας. Σήμερα δεσμευόμαστε να αγωνιστούμε για ελεύθερα και πλουραλιστικά μέσα ενημέρωσης.