Ρήμα : Οι χρόνοι και οι σημασίες τους, το ποιόν ενεργείας (Μέρος Α’)

Οι χρόνοι είναι μορφολογικοί τύποι του ρήματος με τους οποίους δηλώνονται χρονικές σχέσεις, με άλλα λόγια καθίσταται σαφές πότε πραγματοποιείται αυτό που σημαίνει το ρήμα.

Οι χρόνοι διακρίνονται σε τρία είδη:

• τους παροντικούς (ενεστώτας και παρακείμενος), που φανερώνουν ότι κάτι γίνεται στο παρόν
• τους παρελθοντικούς (παρατατικός, αόριστος και υπερσυντέλικος), που φανερώνουν ότι κάτι έγινε στο παρελθόν
• τους μελλοντικούς (συνοπτικός μέλλοντας, εξακολουθητικός μέλλοντας και συντελεσμένος μέλλοντας), που φανερώνουν ότι κάτι θα γίνει στο μέλλον

Οι ανωτέρω χρονικές σχέσεις δηλώνονται κατά κύριο λόγο στην οριστική. Όσον αφορά τη σημασία των χρόνων στην οριστική, έχουμε να επισημάνουμε τα ακόλουθα:

1. Παροντικοί χρόνοι

Ενεστώτας

Ο ενεστώτας φανερώνει κατά κύριο λόγο πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα πραγματοποιείται στο παρόν συνεχώς ή κατ’ επανάληψιν: «Εργάζεται ασταμάτητα και με μεγάλο ενθουσιασμό», «Κάθε πρωί ξυπνά στις επτά».

Μεταξύ άλλων, ο ενεστώτας χρησιμοποιείται και:

• Σε εκφράσεις που έχουν καθολική ισχύ ή γενικό κύρος, όπως οι παροιμίες και τα γνωμικά (ο λεγόμενος γνωμικός ενεστώτας): «Ο άνθρωπος ό,τι μπορεί κι ο Θεός ό,τι θέλει».
• Σε αφηγήσεις που αναφέρονται στο παρελθόν, προκειμένου να αποκτήσει ο λόγος περισσότερη ζωντάνια και γλαφυρότητα (ο λεγόμενος ιστορικός ενεστώτας): «Οι εργαζόμενοι ήταν συγκεντρωμένοι στο δεύτερο όροφο και συζητούσαν. Ξαφνικά εμφανίζεται ο διευθυντής και τους ανακοινώνει την αποχώρησή του από την εταιρεία».
• Σε εκφράσεις που αναφέρονται με απόλυτη βεβαιότητα σε κάτι το οποίο θα γίνει στο μέλλον: «Την επόμενη Κυριακή ανοίγουν οι κάλπες».

Παρακείμενος

Ο παρακείμενος συνδέει τη χρονική βαθμίδα του παρελθόντος με εκείνη του παρόντος, καθώς φανερώνει μια ενέργεια που έχει συντελεστεί μεν στο παρελθόν, αλλά εξακολουθεί να υφίσταται ως αποτέλεσμα και στο παρόν: «Τα γαλακτοκομικά προϊόντα έχουν ακριβύνει πολύ», «Δεν έχω ταξιδέψει ποτέ στην Ασία».

Σε πολλές περιπτώσεις ο παρακείμενος μπορεί να αντικατασταθεί από τον αόριστο, καθώς τα σημασιολογικά όρια μεταξύ των δύο αυτών χρόνων στη νέα ελληνική γλώσσα δεν είναι απολύτως σαφή: «Ο πατέρας έχει ζητήσει από τα παιδιά του εργατικότητα και υπευθυνότητα» αλλά και «Ο πατέρας ζήτησε από τα παιδιά του εργατικότητα και υπευθυνότητα».

Πάντως, ο παρακείμενος χρησιμοποιείται συνήθως αντί του αορίστου όταν είναι επιθυμητό να τονιστεί η μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ της στιγμής της πράξης που δηλώνει το ρήμα και της στιγμής της αναφοράς στην πράξη αυτήν: «Είναι αλήθεια ότι ο θείος μου έχει σπουδάσει στη Γαλλία».