Ο λησμονημένος Διαφωτισμός

«Η Φυσική λοιπόν διδάσκει, καθώς πας τις βλέπει, τερπνότατα και ωφελιμώτατα πράγματα. Διά τούτο πρέπει έκαστος νέος, ό,τι επάγγελμα του βίου μένει να εκλέξη, προ πάντων να κοπιάζη εις ταύτην την αναγκαίαν επιστήμην να προκόψη διά να μη τυφλώττη εις τα φαινόμενα της φύσεως, και να μην ονειρεύηται θαύματα υπ’ αγνοίας, όπου δεν είναι, μήτε να φοβήται φαντάσματα, τα οποία υπάρχουσι μόνον εις την κενήν κεφαλήν. Το να έχει τις ορθάς ιδέας περί των πραγμάτων, τούτο είναι τω όντι φωτισμός, και απάγει τόσον από της πλάνης, και δεισιδαιμονίας, όσον η άγνοια φέρει εις αυτάς».

Δημήτριος Δάρβαρις:  Επιτομή Φυσικής εις τρία μέρη διηρημένη προς χρήσιν των φιλομαθών νέων (Βιέννη, 1812)

Ο μακαριστός αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, κατά κόσμον Χρήστος Παρασκευαΐδης, αρεσκόταν να τους αποκαλεί «φωταδιστές». Προφανώς θεωρούσε πολύ πετυχημένο αυτό το λεκτικό υβρίδιο που πάντρευε τους διαφωτιστές με τους σκοταδιστές και άφηνε να εννοηθεί ότι ο πραγματικός σκοταδισμός πηγάζει από εκείνους ακριβώς που τον καταπολεμούν: ίσως μία από τις πιο κραυγαλέες στρεβλώσεις της πραγματικότητας, αλλά και τόσο χαρακτηριστική της διανοητικής σύγχυσης που επικρατεί ακόμη και σήμερα στην πατρίδα μας. Από την άλλη μεριά, οι επίγονοι των διαφωτιστών καγχάζουν ότι το κίνημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που εκδηλώθηκε στη Γαλλία κατά τα μέσα του 18ου αιώνα – με κύριους εκφραστές τους περίφημους «Εγκυκλοπαιδιστές» -, από τη δύσμοιρη τη σκλαβωμένη Ελλάδα «πέρασε και δεν ακούμπησε».

Εάν κρίνουμε εκ του αποτελέσματος, οι επίγονοι των διαφωτιστών έχουν δίκιο: αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στους πηχυαίους τίτλους ενός αξιοθρήνητα μεγάλου μέρους των έντυπων και ηλεκτρονικών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας προκειμένου να διαπιστώσουμε ότι σε επίπεδο, ποιότητα κι επιχειρηματολογία πνευματικού διαλόγου, λίγα πράγματα έχουν αλλάξει από τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Εάν σταθούμε όμως στα ιστορικά γεγονότα, θα δούμε ότι οι έλληνες διαφωτιστές δεν παραδόθηκαν αμαχητί. Εδωσαν μια λυσσασμένη μάχη εναντίον των σκοταδιστών και, εάν τελικά την έχασαν, δεν την έχασαν στο πεδίο των ιδεών (εκεί κανένας στις ημέρες μας, με στοιχειωδώς σώας τας φρένας, δεν αμφισβητεί την απόλυτη επικράτησή τους). Την έχασαν στο πεδίο της εξουσίας – συνεπακόλουθα: της γενικής παιδείας και της κοινωνίας. Ενα απολαυστικό βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα – «Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή στο Διάστημα το 1821» του Μηνά Παπαγεωργίου (εκδόσεις iWrite, 2020) – μας αποκαλύπτει γιατί οι διαφωτιστές έχασαν τη μάχη, από ποιους την έχασαν και γιατί ήταν των αδυνάτων αδύνατον να την κερδίσουν.

Προλογίζοντας το βιβλίο του Μηνά Παπαγεωργίου, ο Παύλος Γερουλάνος επισημαίνει μεταξύ άλλων: «Θα ήταν όμως μεγάλο λάθος, αν χάναμε και αυτή την ευκαιρία [με τον επικείμενο εορτασμό των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821] να κοιτάξουμε μερικές δύσκολες πραγματικότητες στα μάτια. Αν δεν αξιοποιήσουμε την άσκηση αναδρομής στην ίδρυση του έθνους-κράτους μας, για να καταρρίψουμε μύθους που μας κρατούν εγκλωβισμένους σε μια συντηρητική παράδοση που βαραίνει την κοινωνική, πολιτισμική και οικονομική πρόοδο όλων μας που έχουμε γεννηθεί ή έχουμε επιλέξει την Ελλάδα για πατρίδα μας». Ευσεβείς πόθοι, μετά λύπης μου τολμώ να πω, εάν λάβουμε υπόψη μας τις ασύμμετρα ηχηρές αντιδράσεις μιας υπολογίσιμης μερίδας της κοινής γνώμης στις μετριοπαθείς απόπειρες μελών της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» να κινηθούν έστω και λίγο έξω από τη διθυραμβική πεπατημένη. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι, εάν η πανδημία δεν ανακάτευε απρόβλεπτα την τράπουλα, του χρόνου θα φλομώναμε στις φουστανέλες, τα κλαπατσίμπαλα και τα σπληνάντερα. Τώρα, ελέω κορωνοϊού, με τα πανηγυράκια απαγορευμένα δια ροπάλου, η προτροπή του Γερουλάνου για εθνική αυτογνωσία κερδίζει αναπάντεχα μια δεύτερη ευκαιρία.

Η ενδελεχής έρευνα του Παπαγεωργίου είναι καλή αφορμή για μια  πολλαπλά χρήσιμη ενδοσκόπηση. Φωτίζει μια λησμονημένη διαμάχη, όπου τα παράδοξα φθάνουν και περισσεύουν: οι νικητές της διαμάχης θα κάνουν ό,τι μπορούν τα επόμενα χρόνια ώστε να… λησμονήσουμε τον θρίαμβό τους επί των ηττημένων, ενώ κατά τη διάρκεια της διαμάχης διακυβεύονται πολύ περισσότερα (και διαφορετικά) από εκείνα που ομολογούνται δημοσίως. Τυπικά (και προσχηματικά) η διαμάχη αφορά την επικράτηση του Ηλιοκεντρικού επί του Γεωκεντρικού Συστήματος, του Κοπερνίκειου επί του Πτολεμαϊκού, τουτέστιν: εάν ο Ηλιος γυρίζει γύρω από τη Γη ή η Γη γυρίζει γύρω από τον Ηλιο (υπάρχει κι ένα τρίτο Σύστημα, το Τυχώνειο – ο Ηλιος και η Σελήνη γυρίζουν γύρω από τη Γη, αλλά οι υπόλοιποι γνωστοί πλανήτες γυρίζουν γύρω από τον Ηλιο – που έχει μάλλον περιθωριακή απήχηση και προσφέρει ασφαλές καταφύγιο σε όσους δεν θέλουν να πάρουν ξεκάθαρη θέση υπέρ ή κατά των δύο άλλων).

Η Ευρώπη θεωρεί το ζήτημα λυμένο και διαπρεπείς έλληνες διαφωτιστές, ξεχασμένοι σήμερα σχεδόν απαξάπαντες -εάν εξαιρέσουμε τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Ρήγα Φεραίο – συνυπογράφουν το προφανές: η Γη κινείται γύρω από τον Ηλιο. Ωστόσο, η Ορθόδοξη Εκκλησία αντιλαμβάνεται ότι η επιστημονική διάσταση του ζητήματος – η αλήθεια, με άλλα λόγια – έχει δευτερεύουσα σημασία. Δεν πρόκειται για παιχνίδι γνώσεων. Πρόκειται για παιχνίδι εξουσίας: εάν οι θετικοί επιστήμονες αμφισβητούν την «αλήθεια» της Αγίας Γραφής, δεν θα αργήσουν να αμφισβητήσουν και την εξουσία εκείνων που στηρίζουν την ισχύ τους, αφενός στον Σουλτάνο, αφετέρου στην «αλήθεια» της Αγίας Γραφής. Μήπως ο Ιησούς Χριστός δίδαξε στους μαθητές Του τις Φυσικές Επιστήμες; Ο Αθανάσιος Πάριος (1721-1813) – άγιος της Εκκλησίας μας από το 1995 – δεν αμφιβάλλει πως, εάν ο Χριστός θεωρούσε «τη Λογική, τα Μαθηματικά, την Αστρονομία» αναγκαία για την «αιώνια ευδαιμονία» τους, είτε θα τους τα δίδασκε ο ίδιος είτε θα τους έδινε εντολή «να φοιτήσουν στα σχολεία των Ελλήνων και να διδαχθούν τις θεωρίες του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των άλλων σοφών και τότε μόνο να γίνουν μαθητές Του». Και τι μαθαίνεις, δηλαδή, σ’ εκείνα τα παλιοσχολεία; «Ας μας πουν, ποια είναι τα υπερφυσικά εκείνα επιτεύγματα χάριν των οποίων, όσο μακαρίζουν εκείνους, άλλο τόσο ελεεινολογούν εμάς. Για τα τρίγωνα και τα παραλληλόγραμμα; Για τους κύβους και τις σφαίρες; Για τις εκλείψεις, τους πόλους, τις αστρονομικές παρατηρήσεις;». Αστεία πράγματα. Μία δεν πιάνουν μπροστά στα θαύματα του Ναζωραίου.

Ο Μηνάς Παπαγεωργίου ακολουθεί τον μίτο της διαμάχης Επιστήμης και Εκκλησίας έως τη σύγχρονη διαστημική εποχή. Σταθερά δεύτερη και καταϊδρωμένη, η Εκκλησία θα υπερασπίζεται τα «κεκτημένα» της και θα πασχίζει να περισώσει την όποια επιρροή της. «Η Εκκλησία μας ουδέποτε στάθηκε απέναντι στην Επιστήμη και ουδέποτε επιχείρησε να την υποκαταστήσει», δήλωσε πρόσφατα ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος. Εάν τουλάχιστον το δήλωνε ο Χριστόδουλος, θα το εκλαμβάναμε ως ένα από τα αγαπημένα του καλαμπούρια.