Η «συμφωνία των ποσοστών» μεταξύ Τσόρτσιλ και Στάλιν

Στις 9 Οκτωβρίου του 1944, τρεις ημέρες πριν την απελευθέρωση της Ελλάδος από τα γερμανικά στρατεύματα, ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ και ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών Άντονι Ήντεν βρίκονται στη Μόσχα για να συναντήσουν τον σοβιετικό ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν και τον σοβιετικό υπουργό Εξωτερικών Βιατσεσλάβ Μολότοφ.

Είναι η ημέρα που ξεκινά η «Τέταρτη Διάσκεψη της Μόσχας» με την κωδική ονομασία «Τολστόι», από το όνομα του ρώσου συγγραφέα Λέων Τολστόι.

Η διάσκεψη διήρκεσε δέκα ημέρες και ανάμεσα στα συμφωνηθέντα  ήταν και η μυστική «Συμφωνία των Ποσοστών». Η περίφημη δηλαδή συμφωνία με την οποία Στάλιν και Τσώρτσιλ μοίρασαν τα Βαλκάνια σε ζώνες επιρροής μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Μεγάλης Βρετανίας.

Η ύπαρξη της συμφωνίας αυτής έγινε γνωστή από τη βιογραφία του Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος μάλιστα είχε δημοσιοποιήσει και φωτογραφία του χαριού πάνω στο οποίο σημειώθηκαν τα ποσοστά επιρροής των δύο μεγάλων δυνάμεων στις βαλκανικές χώρες και που πλέον ανήκει στα βρετανικά εθνικά αρχεία.  Η Ελλάδα αναγράφεται δεύτερη, με την επιπλέον σημείωση: «in accord with USA», σε συμφωνία με τις ΗΠΑ.

Tο γεγονός όμως ότι η ύπαρξη της συμφωνίας αυτής δεν έχει επιβεβαιωθεί από άλλες πηγές, κάνει μερίδα ιστορικών να την αμφισβητούν.

Πάντως ο βρετανός καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, Βίκτορ Ρόθγουελ παρέχει στο βιβλίο του «Βρετανία και Ψυχρός Πόλεμος, 1941-1947, στοιχεία που προέρχονται από επίσημα αρχεία του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών, του Φόρεϊν Όφις, και  δημοσιεύθηκαν στο «ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ» της 11ης Απριλίου 1982.

«ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ», 11.4.1982, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι πρώτες επαφές

Ο Ρόθγουελ αναφέρεται στην επιθυμία των συμμαχικών δυνάμεων να προχωρήσουν σε συμφωνία για τα μεταπολεμικά σύνορα της Ευρώπης πριν καν την ολοκλήρωση του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.

«Ο Στάλιν, σε μία συνάντησή του με τον Βρετανό υπουργό των Εξωτερικών Αν. Ήντεν στις 16 Δεκεμβρίου 1941, λίγο μετά την απώθηση των Γερμανών εισβολέων από τα πρόθυρα της Μόσχας, εξεδήλωνε την επιθυμία όχι μόνο για πολεμική συμμαχία, αλλά και για συμφωνία μεταπολεμικής σύμπραξης στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης, που να συνοδεύεται και από μυστικό πρωτόκολλο για τα μεταπολεμικά της σύνορα.

» Ο Ήντεν, μάλιστα είχε τότε εκπλαγεί βρίσκοντας τον Στάλιν τόσο κατατοπισμένο, ώστε να μιλάει για θέματα όπως της Ρηνανίας ή του μέλλοντος των Δωδεκανήσων μόλις την επομένη της απώθησης των Γερμανών από τις πύλες τις Μόσχας».

Στις 27 Νοεμβρίου του 1943, γίνεται η Διάσκεψη της Τεχεράνης, με την κωδική ονομασία «ΕUREKA», δηλαδή «Εύρηκα». Αυτή ήταν η πρώτη φορά κοινής παρουσίας και συνομιλίων και των τριών ηγετών: του Σοβιετικού Ιωσήφ Στάλιν, του Αμερικανού Φρανκλίνου Ρούζβελτ και του Βρετανού Ουίνστον Τσώρτσιλ και ως στόχο είχε τον σχεδιασμό των επόμενων κινήσεων της κοινής τους δράσης.

Στάλιν, Ρούζβελτ και Τσόρτσιλ στη Διάσκεψη της Τεχεράνης το 1943

«Το κυριότερο, ωστόσο, γεγονός στις βρετανοσοβιετικές σχέσεις – ανάμεσα στη Διάσκεψη της Τεχεράνης και της Γιάλτας – ήταν χωρίς αμφιβολία η επίσκεψη του Τσώρτσιλ στη Μόσχα το φθινόπωρο του 1944. Σ’ αυτήν έγινε λόγος για εκείνα τα περίφημα ‘ποσοστά επιρροής’.

»Το σημαντικό, αλλά και εκτρωματικό, επίτευγμα αυτής της επίσκεψης, όπως έχει γραφεί, ήταν η συναλλαγή των ποσοστών: 90% επιρροή στην Ελλάδα και το ίδιο ποσοστό υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης στη Ρουμανία, 75 – 25 υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης στη Βουλγαρία, και από 50% και για τους δύο στη Γιουγκοσλαβία και την Ουγγαρία – ποσοστό αρκετά περίεργο για την Ουγγαρία, που πρόδιδε την έλλειψη ενδιαφέροντος του Στάλιν γι’ αυτή τη χώρα, ίσως επειδή δεν ήταν χώρα Σλαβική αν και το ίδιο ίσχυε και για τη Ρουμανία».

Τον Μάιο του 1944 πάντως, τον Τσόρτσιλ τον είχαν ζώσει τα φίδια, σε σχέση με τις ισορροπίες που διαμορφώνονταν στα Βαλκάνια.

«Ο Τσόρτσιλ ζητούσε επίμονα από τον υπουργό του επί των Εξωτερικών, Ήντεν να τον ενημερώνει για τις δραστηριότητες της Ρωσίας στην ‘Ιταλία, Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα’. (…) Ο Ήντεν απάντησε πως θα ήταν δύσκολο να δημιουργηθεί ζήτημα, ώστε να διατυπωθούν παράπονα για τη συμπεριφορά των Σοβιετικών στα Βαλκάνια. (…) Ενώ στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα, η Βρεταννία είχε προσφέρει στους Κομμουνιστές περισσότερη βοήθεια λόγω του ‘ατυχούς γεγονότος ότι φαίνονταν να είναι οι καλύτεροι αρχηγοί των ανταρτών’.

»Ο Τσώρτσιλ δεν είχε παρά να συμφωνήσει με τον υπουργό του επί των Εξωτερικών και να ηρεμήσει».

Ο Βίκτορ Ρόθγουελ αναφέρεται και στο ζήτημα της Βόρειας Ηπείρου που είχε τεθεί νωρίτερα από την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία.

«Η ελληνική κυβέρνηση είχε θέσει το Βορειοηπειρωτικό – πράγμα που δημιουργούσε ιδιαίτερα προβλήματα. Πρώτα απ’ όλα η Αλβανία, αν και μικρή και πρωτόγονη, υπήρχε. Και η ενσωμάτωσή της σαν χωριστής μονάδας σε οποιαδήποτε Βαλκανική ομοσπονδία, κρινόταν επιθυμητή.

»Αλλά και οι Γιουγκοσλάβοι είχαν δηλώσει πως δε θα άφηναν ήσυχη την Αλβανία, αν έκαναν το ίδιο και οι Έλληνες. Θα ζητούσαν μέρος του βόρειου τμήματος της Αλβανίας, αν και οι Έλληνες έπαιρναν κάποιο κόμματι από το νότιό της».

Αθήνα, Απελευθέρωση, Οκτώβριος 1944

Οι Βρετανοί όμως είχαν τις αντιρρήσεις τους.

«Το Νότιο τμήμα του Φόρεϊν Όφφις ήταν της γνώμης πως οι Έλληνες είχαν ισχυρούς εθνικούς και στρατηγικούς λόγους για τις αξιώσεις τους σε βάρος της Αλβανίας. Πολύ περισσότερο, που αυτές ενισχύονταν και από το ενδεχόμενο να παραιτούνταν απ’ όλες τις άλλες αξιώσεις τους, περιλαμβανομένης κι αυτής ακόμη για τα Δωδεκάνησα, όπου ‘η ακαταμάχητη ηθική αξίωσή της, ίσως χρειαζόταν να παραμεριστεί λόγω της ανάγκης να προσφερθεί στην Τουρκία κάποια ανταμοιβή για να μπει στον πόλεμο. Αλλά και σε καμία περίπτωση η Βρετανία δεν ήταν προετοιμασμένη να προσφέρει την Κύπρο στην Ελλάδα».

»(…) Τελικά τον Δεκέμβριο του 1942 ο Ήντεν τελικά προέβη σε δήλωση στη Βουλή, πως η Βρετανία ευνοούσε την αποκατάσταση της Αλβανικής ανεξαρτησίας, αποσαφηνίζοντας πως τα σύνορά της θα αποφασίζονταν στη διάσκεψη της ειρήνης»

Στα στοιχεία που προκύπτουν από τα αρχεία του Φόρειν Όφις, αναφέρθηκε και η συγγραφέας Ελίζαμπεθ Μπάφκερ, κείμενο της οποίας δημοσιεύθηκε στο «ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ» της 10ης Οκτωβρίου 1976

«ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ», 10.10.1976, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Όταν τον Οκτώβριο του 1944, Τσώρτσιλ και Ήντεν έφθαναν στη Μόσχα, εξακολουθούσαν να έχουν αμυδρές ελπίδες για κάποια συνεννόηση με τον Στάλιν για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Αλλά την εποχή αυτή οι προελάσεις του Ερυθρού Στρατού είχαν δημιουργήσει μια κατάσταση, την οποία – από στρατιωτικής πλευράς- η Βρεταννία δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει με κανένα τρόπο.

»Εκτός από τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, ο Ρώσοι βρίσκονταν ήδη στην Ανατολική Γιουγκοσλαβία και είχαν συνάψει μια συμφωνία με τον Τίτο στη Μόσχα (την οποία οι Βρετανοί δεν είχαν πληροφορηθεί παρά μόνο στις 10 Οκτωβρίου).

Άνδρες του Κόκκινου Στρατου στη Ρίγα της Λετονίας, Οκτώβριος 1944

»Πολεμούσαν επί πλέον στην Ανατολική Ουγγαρία και μια Ουγγρική αντιπροσωπεία θα υπόγραφε την ανακωχή στη Μόσχα. Στη Νότιο Ελλάδα, μια πολύ μικρή Βρετανική δύναμη προσπαθούσε να δημιουργήσει μια ασφαλή βάση για την κυβέρνηση Παπανδρέου»

Οι Σοβιετικοί πάντως είχαν καταστήσει σαφές ότι αυτό που τους ενδιέφερε κυρίως ήταν η Ρουμανία και η Βουλγαρία, ενώ όπως αναφέρθηκε παραπάνω  είχαν ήδη έρθει σε συμφωνία με τη Γιουγκοσλαβία.

Πηγή: winstonchurchill.org

«Ο Τσώρτσιλ προσπάθησε να αποκαταστήσει κάποια ισορροπία με κείνη τη μισή κόλλα που είχε αναγράψει τα ποσοστά ‘υπεροχής’ για τους Ρώσους και ‘τους άλλους’. Ο Στάλιν αφού έρριξε μια ματιά, σημάδεψε (ετίκαρε) με μπλε μπολύβι τη μισή κόλλα. Όπως αφηγείται ο Τσώρτσιλ ρώτησε τον Στάλιν κατά πόσο θα κρινόταν κυνικό ‘αν φαινόταν πως ξοφλούσαμε με τέτοια θέματα τόσο μοιραία για εκατομμύρια ανθρώπων με ένα τόσο πρόχειρο τρόπο’»

Σύμφωνα με την αφήγηση του Τσόρτσιλ μάλιστα ο ίδιος πρότεινε στον Στάλιν να κάψουν το συγκεκριμένο χαρτί, με τον Στάλιν να του απαντά «Κρατήστε το»

Λίγες εβδομάδες αργότερα στην Ελλάδα θα έχουμε τα Δεκεμβριανά και έπειτα τον Ελληνικό Εμφύλιο που κράτησε την Ελλάδα διχασμένη για δεκαετίες.

Είτε το χάρτι αυτό με τα ποσοστά είναι γνήσιο είτε όχι, είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι μεγάλες δυνάμεις μοίρασαν τη γη, τις ιδέες και τη μοίρα των βαλκανικών λαών σαν να πρόκειται για ένα απλό επιτραπέζιο παιχνίδι.