Δέκα χρόνια κλεισμένα σε μια απόφαση: η Χρυσή Αυγή, και με τη βούλα του δικαστηρίου πλέον, θεωρείται εγκληματική οργάνωση και οι χρυσαυγίτες βουλευτές, που τόσο ταλαιπώρησαν τη Βουλή, κρίθηκαν ένοχοι για τη διεύθυνσή της. Πριν αποφασίσει η Δικαιοσύνη, είχαν αποφασίσει οι πολίτες. Στις ευρωεκλογές του Μαΐου, το 2019, το ποσοστό της Χρυσής Αυγής έπεσε δραστικά. Ενα μήνα μετά, το μόρφωμα δεν κατάφερε να περάσει το όριο του 3% και διαλύθηκε από τις συγκρούσεις μεταξύ των πιο προβεβλημένων στελεχών του.

Το κόμμα μπορεί να καταστράφηκε από την ήττα του στις εκλογές, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε ποτέ. Και αυτό υπήρχε και όσοι το ψήφιζαν. Από την αρχή, ο διαχωρισμός ήταν σαφής: όσοι στήριξαν τη Χρυσή Αυγή στις εκλογές δεν είναι απαραίτητα νεοναζί. Αυτό έβρισκαν στις μετρήσεις τους οι δημοσκόποι, ότι το μεγαλύτερο ποσοστό από το εκλογικό ακροατήριο του Νίκου Μιχαλολιάκου δεν ταυτιζόταν ιδεολογικά με όσα αυτός πρέσβευε.

Εκτός από έναν στενό πυρήνα, οι υπόλοιποι ψηφοφόροι της ΧΑ στράφηκαν εκεί επειδή αυτοαποκαλούνταν «πατριώτες» ή πιστεύοντας πως πρόκειται για μια αντισυστημική λύση απέναντι στα συμβατικά κόμματα που κατηγορούσαν για την οικονομική κρίση. Πολλοί εξ αυτών ήρθαν πρώτη φορά σε επαφή με την οργάνωση στις διαμαρτυρίες που οργάνωνε σε γειτονιές της Αθήνας όπως ο Αγιος Παντελεήμονας. Σε όλη την Ελλάδα, τα στελέχη της Χρυσής Αυγής έγιναν ευρέως γνωστά μέσω της τοπικής αυτοδιοίκησης – η μια έδρα στο δημοτικό συμβούλιο Αθηνών, που η Χρυσή Αυγή κατέχει από το 2010, βοήθησε πολύ στη δημιουργία χρυσαυγίτικων πυρήνων στην πρωτεύουσα, πριν ακόμα φανεί ως πιθανότητα η είσοδός της στη Βουλή. Αρκετοί εξ αυτών συνέχιζαν να ψηφίζουν, γιατί, από την πρώτη τους μέρα εντός του Κοινοβουλίου, οι χρυσαυγίτες είχαν αποφασίσει να τραφούν από την αγανάκτηση των πολιτών: οι τραμπουκισμοί τους εκλαμβάνονταν ως τσαμπουκάς απέναντι σε ένα σύστημα που δεν υπολογίζει «τους ρηγμένους» και η απαξίωση της δημοκρατίας ταυτιζόταν πλήρως με τις μούντζες που είχαν προηγηθεί προς το μέρος της Βουλής.

Δημογραφικό προφίλ

Νέοι, άνδρες, απόφοιτοι δημοτικού, μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα και αγρότες: αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, το δημογραφικό προφίλ των ψηφοφόρων. Το κοινό της Χρυσής Αυγής, με βάση τα στοιχεία από τα κοινά exit poll των εκλογών, ήταν ήδη από το 2012 κατά κύριο λόγο γένους αρσενικού. Το ποσοστό των ανδρών έφτασε το 68,9% τον Σεπτέμβριο του 2015 και μεγάλωσε όσο το ποσοστό της ΧΑ έπεφτε: στις ευρωεκλογές του 2019 οι άνδρες ψηφοφόροι έφταναν το 73,4% και στις εθνικές που έγιναν έναν μήνα αργότερα ανέβηκε ακόμα περισσότερο, στο 74%. Είναι ενδιαφέρουσα η μικρή συσπείρωση των γυναικών, αλλά υπό μια έννοια λογική: ο τρόπος των χρυσαυγιτών ήταν ανέκαθεν σεξιστικός (χαρακτηριστικότερο παράδειγμα όλων η επίθεση του Ηλία Κασιδιάρη στη Λιάνα Κανέλλη). Ακόμα και εκείνες που ψήφισαν Χρυσή Αυγή το 2012 και το 2015 – και δεν ανήκαν στον στενό πυρήνα – τα χρόνια που ακολούθησαν μπορούσαν να ταυτιστούν ευκολότερα με τον θρήνο της Μάγδας Φύσσα παρά με τον δολοφόνο του παιδιού της.

Οσον αφορά τις ηλικίες, οι ψηφοφόροι της Χρυσής Αυγής ανήκουν διαχρονικά στο ηλικιακό γκρουπ 30-44 (32,2% το 2015), και μετά διανέμονται σχεδόν ισόποσα στις ηλικίες 17-29 και 45-59. Το πιο ανησυχητικό ηλικιακό στοιχείο είναι πως, όσο μικραίνει το ποσοστό της Χρυσής Αυγής ανεβαίνει η προτίμηση στις πιο νεαρές ηλικίες. Το 21,7% των ψηφοφόρων από 17 έως 29 ετών στις εκλογές του 2015 ανέβηκε στο 25,3% το 2019.

Ολα αυτά τα στοιχεία είναι με βάση τα δεδομένα που ξέρουμε – γιατί υπάρχουν και άλλα που δεν θα μάθουμε ποτέ. Οι ψηφοφόροι του κόμματος-βιτρίνα μπροστά από την εγκληματική οργάνωση παίδεψαν πολύ τους δημοσκόπους, καθώς συνήθιζαν και συνηθίζουν ακόμη να αποκρύπτουν την ψήφο τους, ειδικά την περίοδο 2015 έως 2019. Μετά τις πρώτες εκλογές που η Χρυσή Αυγή μπήκε στη Βουλή, η επιλογή της απόκρυψης διευκόλυνε τον ντόρο που ήθελαν να δημιουργήσουν οι χρυσαυγίτες, που καυχιόνταν για καιρό πως κανένας δεν μπορούσε με ακρίβεια να προβλέψει το ποσοστό τους. Μερικοί εξ αυτών στη διάρκεια των διαδικτυακών τους εκπομπών, γνωρίζοντας τη δυσκολία που προκαλούσαν, προέτρεπαν συχνά όσους τους παρακολουθούσαν να κλείνουν το τηλέφωνο στις έρευνες ή να απαντούν ψέματα. Μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, βέβαια, εκτιμάται πως η απόκρυψη είχε περισσότερο να κάνει με τον φόβο και την ντροπή: η γενική κατακραυγή, αλλά και η έναρξη των διώξεων των βουλευτών και του αρχηγού της οργάνωσης έκανε άπαντες περισσότερο προσεκτικούς.

Μετακινήσεις

Η απόκρυψη της ψήφου δεν διευκολύνει ούτε τη διαμόρφωση ενός μοτίβου μετακινήσεων. Με βάση όμως τα δεδομένα που υπάρχουν, η μεγαλύτερη αλλαγή στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων της Χρυσής Αυγής φάνηκε στη μεταβολή των ποσοστών της από τον Σεπτέμβριο του 2015 στον Μάιο του 2019, στις ευρωεκλογές. Εκεί, τα κοινά exit polls έδειξαν πως πάνω από τους μισούς συνέχιζαν να ψηφίζουν ΧΑ. Οι υπόλοιποι, ωστόσο, διαμοιράστηκαν τον Μάιο του 2019 στη ΝΔ (13%) και την Ελληνική Λύση (12%). Στον ΣΥΡΙΖΑ κατέληξε ένα πολύ μικρότερο ποσοστό (4%), ωστόσο ένα 12% επέλεξε να μην προσδιορίσει την επιλογή του, απαντώντας «Αλλο». Το ποσοστό μετακίνησης σε Κίνημα Αλλαγής και ΚΚΕ ήταν σαφώς μικρότερο, άγγιζε μόλις τη μονάδα. Στις ευρωεκλογές του 2019, η Χρυσή Αυγή εξέλεξε έναν ευρωβουλευτή. Εναν μήνα μετά, το ποσοστό της έπεσε κι άλλο. Από τους ψηφοφόρους των ευρωεκλογών, περίπου τα 2/3 ξαναψήφισαν ΧΑ και τον Ιούλιο. Οι υπόλοιποι επέλεξαν ΝΔ (12%), Ελληνική Λύση (8%) και ΣΥΡΙΖΑ (7%). Οι μετακινήσεις στο Κίνημα Αλλαγής ήταν μη ανιχνεύσιμες και στο ΚΚΕ άγγιζαν και πάλι το 1%.

Οι μετακινήσεις του 2019 επιβεβαιώνουν σχεδόν τους λόγους για τους οποίους η Χρυσή Αυγή ψηφίστηκε εξαρχής. Οταν το μόρφωμα φαινόταν αποδυναμωμένο, οι (ακρο)δεξιών πεποιθήσεων ψηφοφόροι επέλεξαν τους πιο κοντινούς ιδεολογικά φορείς, ακόμα κι αν αυτοί δεν ταιριάζουν απόλυτα στις προηγούμενες επιλογές τους. Από την άλλη, μια μικρότερη τάση μετακινήσεων, ειδικά ανάμεσα στις ευρωεκλογές και τις εθνικές εκλογές του 2019, δείχνουν πως υπάρχουν ακόμα απομεινάρια «αντι-συστημισμού», τα οποία «στέλνουν» ψηφοφόρους, ανεξαρτήτως ιδεολογικών διαφωνιών σε μη αναμενόμενες επιλογές. Από την άλλη, τα δύο κόμματα που δεν δέχονται σχεδόν καθόλου ψηφοφόρους από την πτώση της ΧΑ είναι τα αναμενόμενα: η πιο «συστημική» προοδευτική δύναμη (το Κίνημα Αλλαγής ως συνέχεια του ΠΑΣΟΚ) και ο βασικός ιδεολογικός εχθρός μιας οργάνωσης με φασιστικά και νεο-ναζιστικά χαρακτηριστικά (ΚΚΕ).

Headlines