Η υπογραφή του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας

Στις 30 Οκτωβρίου 1930, πριν από ακριβώς 90 χρόνια, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Ελευθέριος Βενιζέλος και ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Ισμέτ Ινονού υπέγραψαν στην Άγκυρα το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας.

Μεταξύ των ζητημάτων που ρυθμίζονταν από το σύμφωνο αυτό ήταν το καθεστώς των περιουσιών που είχαν αφήσει πίσω οι πρόσφυγες των δύο χωρών η συμφωνία περιορισμού πολεμικού εξοπλισμού και η ελεύθερη εγκατάσταση των υπηκόων της μίας χώρας στην άλλη.

Ο Βενιζέλος στην Άγκυρα

Τις ημέρες εκείνες το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» και ο απεσταλμένος του, Βασίλειος Ηλιάδης είχε γίνει η «σκιά» του Ελευθέριου Βενιζέλου και της υπόλοιπης ελληνικής αποστολής παρουσιάζοντας στο ελληνικό κοινό όλα όσα συνέβησαν στο προσκήνιο και το παρασκήνιο μιας ιστορικότατης συμφωνίας που δυστυχώς όμως σήμερα μοιάζει σαν μια μακρινή ιστορία μυθοπλασίας.

Στις 28 Οκτωβρίου 1930, στο επίσημο γεύμα υποδοχής της ελληνικής αποστολής, ύστερα από την πρόποση του τούρκου πρωθυπουργού, Ισμέτ Ινονού, ο Ελευθέριος Βενιζέλος παίρνει τον λόγο. Μέσα στις πρώτες του φράσεις φροντίζει να αναφερθεί στην μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας υπογραφείσα Συνθήκη της Λωζάννης (1923).

«Διά της χειρονομίας αυτής (σ.σ. να επισκεφθεί την Άγκυρα) ηθέλησα να διατρανώσω την στερράν απόφασιν της Ελλάδος, όπως θεωρή  την συνθήκην της Λωζάννης ως ένα οριστικόν διακανονισμόν του μεταξύ των δύο χωρών υφισταμένουν εδαφικού καθεστώτος»

»Δεδομένου ότι αφ’ ενός η Τουρκία είχε παύση να είνε μία αυτοκρατορία, καταστάσα κράτως εθνικόν, και αφ’ ετέρου η Ελλάς είχε συμπληρώση την εθνικήν της ενότητα, η συνεννόησις μεταξύ των δύο χωρών επεβάλλετο.

»Έχω την ακλόνητον πεποίθησιν ότι οι δύο λαοί μας, και μάλιστα όλοι οι λαοί της Εγγύς Ανατολής, θα μας οφείλουν μίαν ημέραν ευγνωμοσύνην δια τούτο (…) Τίποτε δεν χωρίζει πλέον τα δύο χώρας».

»Πλείονα του ενός δεδομένα μας συνδέουν: Η γειτονιά του Αιγαίου, το οποίον μακράν από του να χωρίζη τας δύο χώρας μας, αποτελεί μέσον διαρκούς επαφής αναμεταξύ των, μία μακρά εξοικείωσις των δύο λαών, οι οποίοι έζησαν επί αιώνας ο εις παρά το πλευρόν του άλλου και εδιδάχθησαν τοιουτοτρόπως να εννοή ο είς τον άλλον, ν’ αλληλοεκτιμώνται και ν’ αλληλοσυμπληρούνται, και τέλος, το σπουδαίον γεγονός ότι αμφότεροι κατήργησαν την μοναρχίαν, υιοθετήσαντες την δημοκρατίαν»

Στη φράση του Ελευθέριου Βενιζέλου, περί δημοκρατίας, κρύβεται και ένας από τους λόγους που οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν φτάσει σε τέτοιο σημείο σήμερα. Οι πολιτικές του τούρκου προέδρου Ερντογάν λίγη σχέση έχουν με τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Πίσω στο 1930, ο Βενιζέλος ολοκλήρωσε τον χαιρετισμό του με τον εθιμοτυπικό τρόπο:

«Εγείρω το κύπελλον εις υγείαν του προέδρου της τουρκικής δημοκρατίας, εις υγείαν της κυρίας Ισμέτ πασά και της κυρίας Τεφήκ Ρουσδή βέη, ως επίσης και εις υγείαν της υμετέρας εξοχότητος και του Τεφήκ Ρουσδή βέη. Εγείρω το κύπελλον υπέρ της ευτυχίας του τουρκικού έθνους και της ελληνοτουρκικής φιλίας .

Η γιορτή της τουρκικής δημοκρατίας

Ο απεσταλμένος του «ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ», Βασίλειος Ηλιάδης περιγράφει την στρατιωτική παρέλαση που διοργανώθηκε για την επέτειο ανακήρυξης της τουρκικής δημοκρατίας.

«Ακριβώς έμπροσθεν του μεγάρου εθνοσυνελεύσεως είχε στηθή εξέδρα προωρισμένη διά τον πρόεδρον της δημοκρατίας και διά τους κ. κ. Βενιζέλος, Μιχαλακόπουλον και Μπέτλεν.

»(…) Ο Μουσταφά Κεμάλ και ο κ. Βενιζέλος εξήλθον ομού του μεγάρου της συνελεύσεως και κατέλαβον τας θέσεις των επί της εξέδρας.

»Άπαντα τα παρελάσαντα τμήματα διήρχοντο κατόπιν κάτωθεν αψίδος φερούσης ελληνιστί επιγραφήν «καλώς ήλθατε». Έναντι της εξέδρας του Κεμάλ εκυμάτιζεν η ελληνική σημαία του ξενοδοχείο «Άγκαρα Παλάς»

Οι όροι και οι αντιδράσεις

Η ώρα της υπογραφής του Συμφώνου πλησιάζει και ως την τελευταία στιγμή υπάρχουν μικρές αλλαγές.

«Αι διατάξεις, αι αφορώσαι το εμπόριον, την εγκατάστασιν, την ναυτιλίαν και τα προξενικά ζητήματα συνεχωνεύθησαν εις μίαν σύμβασιν υπό τον τίτλον ‘σύμβασις εμπορίου, ναυτιλίας και εγκαταστάσεως’.

»Το σπουδαιότερον άρθρον του μέρους της εγκαταστάσεως, είνε το τέταρτον διά του οποίου παρέχεται εις εκάτερον των δύο κρατών η ρήτρα του μάλλον ευνομούμενου κράτους».

Η μία χώρα δηλαδή επέτρεπε στους υπηκόους της άλλης να ταξιδεύουν και να εγκαθίστανται στο έδαφός της.

Ανάμεσα στα συμφωνηθέντα πάντως υπήρξε και η οδυνηρή για τους πρόσφυγες συμφωνία να υπάρξει εξίσωση και συμψηφισμός των περιουσιών που αναγκάστηκαν να αφήσουν πίσω τους αφήνοντας τη μία χώρα για την άλλη.

Σαφώς αδικημένοι ήταν οι πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας καθώς από εκεί δεν αποχώρησαν οργανωμένα στα πλαίσια της ανταλλαγής των πληθυσμών αλλά η συντριπτική πλειοψηφία αυτών εκδιώχθηκε με τρόπο βίαιο, αφού κύριος στόχος των τουρκικών αρχών ήταν η εξόντωσή τους.

Επιπλέον, οι περιουσίες των προσφύγων που έφυγαν από την Ελλάδα  ήταν κυρίως ακίνητες, ενώ οι περιουσίες των Ελλήνων στη Μικρά Ασία, σε πλήθος περιπτώσεις, είχαν τη μορφή εμπορικών επιχειρήσεων, γεγονός που δυσχέραινε τον υπολογισμό και άρα συμψηφισμό τους.

Φυσικά ο Βενιζέλος γνώριζε καλά τα δεδομένα αυτά, στην πολιτική που ακολούθησε όμως κυριάρχησε η ανάγκη για την υιοθέτηση ενός σκληρού ρεαλισμού αναφορικά με τη διεθνή θέση της Ελλάδας και της παγίωσης των συμφωνηθέντων στη Συνθήκη της Λωζάννης.

Ο Ισμέτ Ινονού

Για τη συμφωνία είχε μιλήσει ο ίδιος ο τουρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» λίγες ημέρες πριν την τελετή υπογραφής:

« Όλοι ειργάσθημεν δι’ αυτήν. Διότι όλοι από της εποχής της συνθήκης της Λωζάννης είχομεν μορφώση την πεποίθησιν και ιδιαιτέρως ο κ. Βενιζέλος και εγώ ότι ουδεμία διαφορά ημπορεί πλέον να χωρίση τα δύο έθνη, προωρισμένα διά μιας στενής προσεγγίσεως να διαδραματίσουν σπουδαίον ρόλον.

»Η επιτευχθείσα συμφωνία είνε η συνέπεια μιας μακράς και πολυμόχθου προσπάθειας (…) Δεν υπάρχει τη στιγμήν αυτήν κανένα ζήτημα εκκρεμές.

»Δεν υπάρχει καμμία αντίληψις και επί της γενικωτέρας πολιτικής πού να μας χωρίζη. Μία συμφωνία πλήρης, πλήρης, πλήρης».

Η ώρα των υπογραφών

Στις 30 Οκτωβρίου όλα ήταν έτοιμα για την υπογραφή του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας.

«Η ώρα 6.15. Ανοικτές οι πόρτες του Χαρτζιέ βεκιαλετί – του υπουργείου των Εξωτερικών. Κλητήρες με απαστράπτουσαν στολήν παρατεταγμένοι εις στάσιν προσοχής εις την αυλήν του υπουργείου και εις όλον τον διάδρομον του πρώτου ορόφου με τα πολύτιμα περσικά και ανατολικά χαλιά.

»Ένας ανώτερος υπάλληλος του τμήματος της εθιμοτυπίας, τύπος, ολίγον ποιητού, με τα μεγάλα μαλλιά και τα παχειά μουστάκια (…) δίδει οδηγίες, επιστατεί, ανεβοκατεβαίνει της σκάλες του Χαρτζιέ, κάμνει ωρισμένες παρατηρήσεις, εξαφανίζεται και εμφανίζεται πάλιν εντός ολίγων λεπτών.

»Εις τας 7 ακριβώς δύο από τους διευθυντάς του υπουργείου δίδουν μίαν σφραγίδα εις τον Βενιζέλον και μίαν εις τον Ισμέτ πασάν. Όλα είναι έτοιμα πλέον προς υπογραφήν. Ο κ. Βενιζέλος λαμβάνει θέσιν, έχων δεξιά του τον κ. Μιχαλακόπουλον και αριστερά του τον κ. Πολυχρονιάδην. Αντίκρυ του ο Ισμέτ πασάς, έχων δεξιά του τον Τεφήκ Ρουσδή.

»Ο Βενιζέλος πρώτος γράφει εις την πρώτην λευκήν σελίδα του τόμου: ‘σύμφωνον διαιτησίας και ούδετερότητος’. Ευρίσκει όμως τον χαρακτηρισμόν του συμφώνου ήκιστα εκφραστικόν και ανάλογον προς την πραγματικότητα. Και προτείνει: και φιλίας. Σύμφωνος ο Ισμέτ πασάς. Απολύτως σύμφωνοι όλοι. Έλληνες και Τούρκοι».

Δυστυχώς, η φιλία αυτή, στην οποία τόσο πίστεψε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αρκετά σύντομα προδόθηκε.