Η επόμενη πανδημία: Από πού θα προέλθει και πώς θα την σταματήσουμε

Η Γιάνθε Νόμπελ περπατά μέσα στο τροπικό δάσος, ψάχνοντας για ένα κουφάρι. Στον καταυλισμό έχουν φτάσει μαρτυρίες για έναν νεκρό ελέφαντα που κείται σε ένα ρυάκι, και δική της δουλειά είναι να ανακαλύψει τι τον σκότωσε. Δεν ανησυχεί ότι ευθύνονται οι λαθροκυνηγοί, που λιγοστεύουν διαρκώς στο προστατευόμενο εθνικό πάρκο Ντζάνγκα-Σάνγκα στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Αυτό που φοβάται, είναι οι παθογόνοι μικροοργανισμοί.

Όταν η ίδια και οι συνάδελφοί της βρίσκουν το νεκρό ελέφαντα, αντιλαμβάνονται ότι πρόκειται για μωρό, μικρότερο του ενός έτους. Η Νόμπελ φορά πλήρη προστατευτικό εξοπλισμό (ποδιά, ασπίδα προσώπου, γάντια) και αρχίζει να παίρνει δείγματα. «Ο άνθρακας είναι πολύ συνηθισμένος εδώ», λέει, αναφερόμενη στο βακτήριο που συχνά ζει στο έδαφος. «Ή ίσως κάποιος σκότωσε τη μητέρα του», εξηγεί μέσω Skype σε δημοσιογράφο των Financial Times που την περιμένει στον καταυλισμό.

Η Νόμπελ είναι κτηνίατρος και υποψήφια διδάκτωρ επιδημιολογίας. Έχει μεταβεί στο Ντζάνγκα-Σάνγκα για να μελετήσει ιούς, κυρίως εκείνους που ζουν στις νυχτερίδες και τα τρωκτικά. Συνήθως δεν ασχολείται με ελέφαντες, όταν όμως εντοπίζεται νεκρό ζώο στο δάσος, πάντα πραγματοποιεί νεκροψία. Αν η αιτία θανάτου δεν είναι εμφανής, και κανένα από τα γνωστά παθογόνα δεν εντοπιστεί από το εργαστήριο, τα δείγματα στέλνονται σε μεγαλύτερο εργαστήριο στη Γερμανία. «Πάντα ψάχνουμε για κάτι καινούργιο», εξηγεί. Στο μεγαλύτερο εργαστήριο, τα δείγματα εξετάζονται για άγνωστους ιούς – για παθογόνα που δεν έχουν εντοπιστεί ποτέ στο παρελθόν.

Το κυνήγι των νέων ιών έχει γίνει πιο δύσκολο εξαιτίας της πραγματικής πανδημίας, όμως ποτέ δεν έχει υπάρξει πιο σημαντικό. Φέτος, ο κοροναϊός έχει «γονατίσει» μερικές από τις ισχυρότερες χώρες του κόσμου. Όπως σχεδόν όλοι οι νέοι ανθρώπινοι ιοί, ο Sars-Cov-2 που προκαλεί την Covid-19 προέρχεται από τα ζώα. Στην προκειμένη περίπτωση, μάλλον μεταπήδησε από τις νυχτερίδες στον άνθρωπο, ενδεχομένως χρησιμοποιώντας και κάποιο τρίτο είδος ως «γέφυρα».

«Ως κτηνίατρος, είμαι ήδη εκπαιδευμένη να διακρίνω τους κινδύνους της μεταπήδησης ιών από τα ζώα στους ανθρώπους», τονίζει η Νόμπελ, που σπουδάζει στο Εργαστήριο Leendertz του Ινστιτούτου Ρόμπερτ Κοχ, το οποίο εξειδικεύεται στην οικολογία των ζωονόσων. Ο κοροναϊός έχει φέρει το ζήτημα στο προσκήνιο, προσθέτει: «Οι άνθρωποι βλέπουν για πρώτη φορά ένα πρόβλημα που υπήρχε ήδη από καιρό».

Επί χρόνια, οι επιδημιολόγοι και ο ΠΟΥ προετοιμάζονταν για την προέλαση μιας άγνωστης ασθένειες – της «Ασθένειας Χ», όπως την αποκαλούσαν συχνά. Θα χαρακτηριζόταν από υψηλή μεταδοτικότητα, δεν θα ήταν γνωστή και θα προκαλούσε μια εκτεταμένη διεθνή πανδημία.

Με άλλα λόγια, θα έμοιαζε πολύ με τον κοροναϊό. Όμως παρά το γεγονός ότι όλοι γνώριζαν πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έρθει στο δρόμο μας, κανείς δεν το εντόπισε μέχρι ο ιός να μολύνει δεκάδες ανθρώπους στην Ουχάν της Κίνας.

Οι ζωονοσογόνοι ιοί είναι υπεύθυνοι για μια μεγάλη λίστα ασθενειών: Για τον HIV, τον Έμπολα, τον Sars, τον Ζίκα και τη γρίπη των χοίρων, μεταξύ πολλών άλλων. Και διαρκώς αναδύονται νέες. Κάθε χρόνο, εντοπίζονται από δύο έως πέντε νέοι ζωονοσογόνοι ιοί. Και φέτος έχουν υπάρξει αρκετές τέτοιες εξάρσεις εκτός του κοροναϊού. Η Δημοκρατία του Κονγκό αντιμετωπίζει για άλλη μια φορά τον Έμπολα που έχει ήδη κοστίσει χιλιάδες ζωές στη χώρα, ενώ η Νιγηρία υποφέρει από εξάρσεις πυρετού Lassa. Στη διάρκεια των τελευταίων τριάντα ετών, οι εξάρσεις ζωονοσογόνων ιών έχουν αυξηθεί.

Οι ασθένειες δεν προκύπτουν σε τυχαία σημεία του πλανήτη. Συχνά προέρχονται από τροπικά δάση και τοποθεσίες με καταπληκτική βιοποικιλότητα, όπου οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με άλλα είδη. Τα «επίκεντρα» από όπου είναι πιο πιθανό τέτοιου είδους ασθένειες να σπάσουν το φράγμα των ειδών, συνδέονται στενά με περιβαλλοντικές αλλαγές όπως η αποψίλωση των δασών.

«Τα τροπικά δάση έχουν εξαιρετική σημασία από αυτή την άποψη», εξηγεί ο Τομ Γκιλέσπι, επικεφαλής εργαστηρίου που ερευνά τα παθογόνα και την κλιματική αλλαγή στο Emory University. «Εδώ υπάρχει μια ποικιλία από νυχτερίδες, τρωκτικά, πρωτεύοντα θηλαστικά – τα είδη που είναι πιθανότερο να φέρουν κάποια ασθένεια – επομένως και τα παθογόνα θα χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία».

Η εργασία του κυνηγιού νυχτερίδων ήταν δύσκολη ανέκαθεν. Φέτος, επιβαρύνεται και από τον προστατευτικό εξοπλισμό που πρέπει να χρησιμοποιούν οι ερευνητές, για να μην μεταδώσουν τον ιό σε μεγάλα πρωτεύοντα θηλαστικά που θα μπορούσαν να είναι ευάλωτα σε αυτόν.

Μπορούμε να ετοιμαστούμε για την επόμενη «Ασθένεια Χ»;

Οι ιοί υπάρχουν στον πλανήτη μας εδώ και εκατομμύρια χρόνια – πολύ πριν από τον άνθρωπο. Γνωρίζουμε ελάχιστους από τους ιούς επάνω στη γη, αν και το έργο του εντοπισμού τους έχει επιταχυνθεί τελευταία εξαιτίας της προόδου στις τεχνικές ανάλυσης γονιδιώματος. Υπάρχουν περίπου 1,6 εκατ. ιοί στον πλανήτη που ζουν σε θηλαστικά και πτηνά, εκ των οποίων οι 700.000 ενδέχεται να μπορούν να βλάψουν τον άνθρωπο. Όμως μόλις 250 έχουν εντοπιστεί σε ανθρώπους. Οι υπόλοιποι παραμένουν εκεί έξω. Απλώς δεν έχουν σπάσει ακόμη το φράγμα.

Ένας από τους πιο επιφανείς κυνηγούς ιών είναι ο Πίτερ Πιοτ, ένας από τους επιστήμονες που ανακάλυψαν τον ιό Έμπολα το 1976. Όπως εξηγεί, οι ιοί είναι τόσο εύστροφοι επειδή διαρκώς ψάχνουν για έναν νέο ξενιστή.

«Ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης ενός ιού; Να βρει έναν ξενιστή ώστε να επιβιώσει», εξηγεί στους FT. «Επειδή οι ιοί δεν μπορούν να αναπαραχθούν παρά μόνο εντός ενός ζωντανού κυττάρου, έχουν ανάγκη από ευπαθή φυτά, ζώα, ανθρώπους, επομένως πρέπει να τα εντοπίζουν και να μετακινούνται από το ένα στο άλλο».

Συνήθως, οι ιοί παραμονεύουν σε έναν ξενιστή-«αποθετήριο» – ένα φυτό ή ζώο που μπορεί να τους φιλοξενήσει χωρίς να ασθενεί – και γίνονται προβληματικοί όταν περνούν σε ένα νέο είδος.

Μιλώντας στους FT ο Πιοτ, διευθυντής του London School of Hygiene & Tropical Medicine είναι σκεπτικός. Φοβάται ότι ο κοροναϊός δεν θα είναι η τελευταία φονική επιδημία που θα αντιμετωπίσουμε.

«Ζούμε στην εποχή των πανδημιών», προειδοποιεί, με την ανάσα του να κόβεται ως συνέπεια της δικής του ασθένειας από κοροναϊό στην αρχή της χρονιάς. «Πιστεύω ότι θα βλέπουμε όλο και περισσότερες και η κύρια αιτία είναι ότι δεν καταφέραμε να ζήσουμε σε αρμονία με τη φύση».

Όπως λέει, οι λόγοι που η εμφάνιση νέων ασθενειών έχει γίνει πιο πιθανή, περιλαμβάνουν την αποψίλωση των δασών και το παράνομο εμπόριο άγριων ζώων. Τα δάση κάποτε κάλυπταν το ένα τρίτο της γης, όμως υλοτομούνται με όλο και μεγαλύτερη αγριότητα για να μεταμορφωθούν σε χωράφια ή βοσκοτόπια. Κάθε λεπτό, κόβονται δάση σε μέγεθος 35 γηπέδων ποδοσφαίρου.

«Πιθανότατα αυτό ξεκίνησε ήδη από όταν αποκτήσαμε σταθερές κατοικίες, από νομάδες που ήμασταν», εξηγεί ο Πιοτ. «Και δεν λέω ότι θα πρέπει να επιστρέψουμε στη νομαδική ζωή. Όταν όμως προσθέτουμε όλους τους παράγοντες – πληθυσμιακές πιέσεις, αστικοποίηση, γεωργικές πρακτικές, αποψίλωση δασών, υψηλή κινητικότητα… και η κλιματική αλλαγή πρόκειται να κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα».

Καθώς ο πλανήτης θερμαίνεται, αλλάζει τα μοτίβα των ασθενειών. Έντομα που φέρουν ζωονοσογόνους ασθένειες, όπως οι ψύλλοι και τα κουνούπια, εξαπλώνονται σε μεγαλύτερες εκτάσεις και εισβάλλουν σε νέες περιοχές. Η Νόσος του Lyme απλώνεται στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη, προκαλώντας αγωνία στους ειδικούς.

Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι πλημμύρες και η ξηρασία επίσης έχουν τεράστιες επιπτώσεις. Για ασθένειες όπως ο Δάγκειος πυρετός, οι έντονες βροχοπτώσεις διευκολύνουν την εξάπλωση, αυξάνοντας τους χώρους αναπαραγωγής του κουνουπιού που τον φέρει. Πέρσι, η Λατινική Αμερική κατέγραψε κρούσματα-ρεκόρ Δάγκειου πυρετού, ξεπερνώντας τα 3 εκατ., εν μέσω ανησυχιών ότι η κλιματική αλλαγή θα επιδεινώσει και άλλο την κατάσταση.

Αν και αυτοί οι ιοί δεν είναι καινούργιοι, εξαπλώνονται σε νέες περιοχές και αλληλεπιδρούν με εξελίξεις όπως η αποψίλωση των δασών με τρόπους που δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αντιληφθούμε. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι επηρεάζουν τον πλανήτη με αρκετούς υπόγειους τρόπους, σύμφωνα με ορισμένες μετρήσεις οι νέοι ιοί εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα.

Μπορούμε να προλάβουμε την επόμενη πανδημία;

Ο Ντένις Κάρολ πιστεύει πως ναι. Έχει περάσει σχεδόν όλη του τη ζωή ψάχνοντας για ιούς και ηγείται ενός φιλόδοξου προγράμματος για να εντοπίσει περισσότερους – για την ακρίβεια, όλους.

Έχοντας περάσει μια δεκαετία ως επικεφαλής του προγράμματος «Predict» της Υπηρεσίας Διεθνούς Ανάπτυξης των ΗΠΑ, πλέον ηγείται του Global Virome Project, μιας ερευνητικής ομάδας με αποστολή τη σύνταξη καταλόγου με όλους τους ιούς που θα μπορούσαν να απειλήσουν τον άνθρωπο.

«Βασικά ο στόχος μας είναι να βρούμε τους ιούς πριν μας βρουν εκείνοι, και να συντάξουμε μια ενιαία βάση δεδομένων», εξηγεί. «Αν είχαμε αυτά τα στοιχεία, θα είχαμε εντοπίσει τον κοροναϊό ήδη από τον Οκτώβριο του 2019».

Πρόκειται για μια πολύ σημαντική δήλωση, όμως ο Κάρολ πιστεύει ότι το βασικότερο πρόβλημά μας με τους κοροναϊούς είναι ότι δεν τους γνωρίζουμε από πριν αρχίσουν να μολύνουν ανθρώπους. «Όποια και αν είναι η επόμενη ασθένεια – και ξέρουμε ότι θα υπάρξει επόμενη – υπάρχει ήδη», τονίζει. Αναφέρεται στους άγνωστους ιούς ως «ιική σκοτεινή ύλη».

Η δημιουργία της βάσης δεδομένων θα είναι ακριβή – $1,6 δισ. σύμφωνα με τον Κάρολ – ενώ θα χρειαστεί τουλάχιστον 10 χρόνια για να εντοπίσουμε το 75% των 1,6 εκατ. ιών. Ή $3 δισ. για το 90% τους.

Η επιστημονική κοινότητα, παραμένει επιφυλακτική απέναντι στο πρόγραμμα. Ακόμη και αν καταγράψουμε όλους τους ιούς, ενδέχεται να μην μπορούμε να κατανοήσουμε ποιοι είναι μεταδοτικοί και απειλητικοί για τους ανθρώπους.

«Αυτό που είναι κρίσιμο να μάθουμε είναι ποιοι από τους ιούς μπορούν όχι μόνο να μολύνουν έναν άνθρωπο αλλά και να μεταδοθούν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Και δεν έχουμε ακόμη επαρκείς επιστημονικές γνώσεις», εξηγεί ο Πιοτ. «Οι άνθρωποι είναι πιθανό να μολύνονται διαρκώς από ζωονοσογόνους ασθένειες, όμως τις περισσότερες φορές σταματά εκεί, μπορεί να προκαλέσει πρόβλημα σε ένα άτομο αλλά δεν μεταδίδεται».

Ο Κρις Μάρεϊ, που έχει εργαστεί για το Predict και πλέον είναι αναπληρωτής καθηγητής στο London School of Hygiene and Tropical Medicine υποστηρίζει ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα είναι κυρίως… μάρκετινγκ. «Το πρόβλημα είναι ότι υπάρχουν υπερβολικά πολλοί ιοί για να δημιουργηθεί μια λίστα επικρατέστερων. Έχει αρχίσει να θυμίζει απλώς μια τεράστια λίστα από πράγματα που απλώς δεν θα φτάσουν ποτέ στον άνθρωπο».

Από την πλευρά τους, οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα τονίζουν ότι ήδη η καταγραφή όλων των κοροναϊών έχει συμβάλει στην έρευνα φαρμάκων όπως η ρεμδεσιβίρη.

Δυο φιλόδοξα – αλλά πολύ μακροπρόθεσμα – προγράμματα

Ο εντοπισμός των ιών δεν είναι βέβαιο ότι θα μας σώσει. Γνωρίζουμε τον Έμπολα εδώ και πολλά χρόνια, ακόμη όμως δεν έχει εντοπιστεί το ζώο από το οποίο πέρασε στον άνθρωπο. Οι ιοί της γρίπης μεταλλάσσονται τόσο γρήγορα που είναι αδύνατο να δημιουργηθεί ένα εμβόλιο για όλους.

Κάθε φορά που γίνεται σχετική έρευνα, δεν εντοπίζονται απλώς νέοι ιοί, αλλά και νέα ζωικά είδη. Ο Γκιλέσπι περιγράφει πως στην προσπάθειά του να εντοπίσει ιούς, τον έχουν κυνηγήσει ελέφαντες και λαθροκυνηγοί, ενώ έχει κολλήσει μια σειρά από τροπικές ασθένειες – ακόμη και σοβαρό αιμορραγικό Δάγκειο πυρετό.

Οι ιοί έχουν μεγαλύτερη ποικιλότητα από τα θηλαστικά, εξηγεί, γιατί δεν έχουν κοινή προέλευση. «Κάθε φορά που ψάχνουμε για ιούς, ανακαλύπτουμε καινούργια πράγματα, που συχνά αλλάζουν την αντίληψή μας για την ποικιλότητα των ιών εκεί έξω».

Αν οι ειδικοί συμφωνούν σε κάτι, αυτό είναι ότι η καταστροφή της φύσης αυξάνει την πιθανότητα ανάδυσης νέων ιών και μετάδοσής τους σε ανθρώπινους πληθυσμούς. Όταν ένα οικοσύστημα καταστρέφεται, επιβιώνουν μόνο τα πιο ανθεκτικά είδη – ακριβώς εκείνα που είναι πιθανότερο να φέρουν ασθένειες.

Άλλο ένα ζήτημα είναι ο κατακερματισμός. Η έρευνα του Γκιλέσπι δείχνει ότι το σημείο καμπής βρίσκεται στην καταστροφή του 40% μιας περιοχής. «Τότε είναι που όλα αρχίζουν να ξεχειλίζουν», λέει. «Τα ζώα συμπεριφέρονται με πολύ διαφορετικούς τρόπους από το φυσιολογικό. Ψάχνουν για τροφή».

Δεν γνωρίζουμε αν συνέβη το ίδιο και με τον κοροναϊό ή αν η μετάδοσή του στον άνθρωπο εξυπηρετήθηκε από ένα ενδιάμεσο είδος. Στην τελευταία περίπτωση, εισάγεται άλλος ένας συνηθισμένος παράγοντας: Η παράνομη διακίνηση άγριων ζώων – και των ιών που αυτά φέρουν.

Παράλληλα, η Συμμαχία για Καινοτομίες Προετοιμασίας για Επιδημίες (Cepi), που ιδρύθηκε με την υποστήριξη του Ιδρύματος Γκέιτς, επιχειρεί να αναπτύξει εμβόλια που θα μας προστατεύουν από… μελλοντικές ασθένειες. Όπως εξηγεί η Μέλανι Σαβίλ, διευθύντρια της έρευνας για τα εμβόλια, μιλώντας στους FT, «υπάρχει πεπερασμένος αριθμός οικογενειών ιών, και βλέπουμε ότι ορισμένες από αυτές έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να προκαλέσουν επιδημία».

Αυτό σημαίνει ότι η εργασία πάνω σε αυτές τις οικογένειες μπορεί να μας προετοιμάσει για μελλοντικές απειλές, όπως συνέβη εσχάτως και με τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις για προγενέστερους κοροναϊούς.

Ο πιο φιλόδοξος στόχος του Cepi είναι η ανάπτυξη εμβολίων που θα μας προστατεύουν από ολόκληρες οικογένειες ιών, όμως μια τέτοια εξέλιξη δεν μοιάζει να βρίσκεται κοντά, με τις αιτίες σε πολλές περιπτώσεις να είναι και οικονομικές. Οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν ενδιαφέρονται να επενδύσουν για την ανάπτυξη εμβολίων για ασθένειες που πλήττουν φτωχούς πληθυσμούς απομακρυσμένων γωνιών του πλανήτη.

Βραχυπρόθεσμες λύσεις

Τι μπορεί να συμβεί μέχρι να καταφέρουμε να αναπτύξουμε ένα τέτοιο «θαυματουργό» εμβόλιο ή να καταγράψουμε κάθε ιό στον πλανήτη; Μια υποσχόμενη λούση κρύβεται στη ρίζα του προβλήματος: Να αντιμετωπίσουμε την περιβαλλοντική καταστροφή, για παράδειγμα ανακόπτοντας την υλοτόμηση του Αμαζονίου.

Ακόμη πιο βραχυπρόθεσμα, η επιτήρηση της ανθρώπινης υγείας σε περιοχές που είναι γνωστό ότι μπορούν να μετατραπούν σε επίκεντρα θα μας βοηθήσει να εντοπίζουμε και να θεραπεύουμε πιο άμεσα νέες ασθένειες. Άλλη μια λύση, είναι η ενσωμάτωση της οικολογίας τις αποφάσεις δημόσιας υγείας.

Τα προγράμματα για την ανθρώπινη υγεία ήδη έχουν αρχίσει να συνδέονται με την επιτήρηση της άγριας ζωής σε ορισμένες περιοχές.

Για παράδειγμα, σε κάποια τμήματα της Βραζιλίας, τα πρωτεύοντα θηλαστικά εξετάζονται για κίτρινο πυρετό, ώστε αν χρειαστεί να ξεκινήσει και ο εμβολιασμός των ανθρώπων που ζουν κοντά τους. Τα κλιματικά μοτίβα και οι εποχιακές μεταβολές του καιρού μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να προβλέψουν το πότε και με πόση ένταση θα «φουντώσουν» ασθένειες όπως η χολέρα ή ο δάγκειος πυρετός.

Η οικονομική καταστροφή που έχει προξενήσει ο κοροναϊός έχει ανανεώσει και τη συζήτηση για τους τρόπους μείωσης του κινδύνου της μεταπήδησης ιών στον άνθρωπο. Πρόσφατο άρθρο στο Science υπολόγισε ότι η επένδυση περίπου $30 δισ. ανά έτος σε μέτρα όπως ο περιορισμός της αποψίλωσης των δασών και η μείωση της παράνομης διακίνησης άγριων ειδών θα αποδειχθεί εξαιρετικά συμφέρουσα, μειώνοντας τον κίνδυνο για μια ακόμη πανδημία.

Αν πρέπει να ανακαλύψουμε κάτι θετικό στην προέλαση του κοροναϊού στον πλανήτη, αυτό αναμφίβολα αφορά την νέα πνοή που έχει δώσει στην ιατρική έρευνα.

«Το να πούμε ότι μας αφύπνισε δεν σημαίνει τίποτα», τονίζει ο Πιοτ. «Αν δεν τα καταφέρει ο κοροναϊός, δεν ξέρω τι θα μπορέσει να το κάνει».