Φώτης Καφάτος: Ο μεγάλος Ελληνας μέσα από τα λόγια των άλλων

«Ο Φώτης ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς επιστήμονες της γενιάς του (μας), με μεγάλο πάθος για την επιστήμη, τον πολιτισμό και την ευημερία του ανθρώπου. Ηταν επίσης ένας από τους πιο στενούς μου φίλους στην επιστήμη και κάναμε μαζί πολλά και όμορφα πράγματα, όπως μια κοινή παρουσίαση πριν από δέκα χρόνια σχετικά με την επιστημονική ζωή μας στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ένα ταξίδι σε πολύ όμορφα μέρη στην Πορτογαλία με τις συζύγους μας, αλλά και τον σχεδιασμό για τη δημιουργία του Ινστιτούτου Κύπρου στη Λευκωσία.

Η κρητική καταγωγή του Φώτη ήταν «ταπεινή» από οικονομικής απόψεως, ωστόσο κατέστη εφικτό το να σπουδάσει στις ΗΠΑ με την υποστήριξη μιας εύρωστης οικογένειας που αναγνώρισε το ταλέντο του – μια υπενθύμιση ότι οι μελλοντικοί μεγάλοι επιστήμονες μπορούν να ξεκινήσουν από οπουδήποτε. Εδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την εντομολογία επηρεασμένος από έναν μεγάλο βιολόγο του Πανεπιστημίου Κορνέλ, τον Τομ Αϊσνερ, και στη συνέχεια ήταν ένας από τους πρώτους επιστήμονες που εφήρμοσαν τις μεθόδους της μοριακής βιολογίας για τη μελέτη ενός μεγάλου εύρους εντόμων, από τις δροσόφιλες ως τα κουνούπια που μεταδίδουν ελονοσία. Εγινε διάσημος ως μέλος του διδακτικού προσωπικού του Χάρβαρντ για τον ενθουσιασμό του μέσα στα αμφιθέατρα, τη γαλούχηση των ταλαντούχων φοιτητών και τη συνεισφορά του στη μοριακή βιολογία. Ωστόσο οι μεγαλύτερες στιγμές του ήταν αυτές που βίωσε ως ηγέτης και ιδρυτής επιστημονικών ιδρυμάτων και ως διευθυντής και ιδρυτής του ΕRC, όπου οι προσπάθειές του για βελτίωση της ποιότητας της επιστήμης αναγνωρίστηκαν ευρέως. Ποτέ δεν έπαψε να είναι πιστός στην Κρήτη, στην οποία επέστρεφε σε τακτική βάση για να κάνει καλοκαιρινές διακοπές στη Σούγια. Πολύ λίγοι άνθρωποι που γνωρίζω στην επιστήμη έγιναν αντικείμενο θαυμασμού από τόσο πολλούς για το πνεύμα τους».

«Ο Φώτης ήταν άνθρωπος των πράξεων και όχι των λόγων. Ενας ακούραστος δημιουργός, ένας «χτίστης» που «έχτισε» τη σύγχρονη Βιολογία στην Ελλάδα, αλλά και δομές στην Ευρώπη από τις οποίες ερευνητές ωφελούνται και θα συνεχίσουν να ωφελούνται με χρηματοδοτήσεις ώστε να φέρουν εις πέρας το επιστημονικό τους έργο – μεταξύ αυτών είναι και Ελληνες οι οποίοι έχουν λάβει δεκάδες εκατομμύρια ευρώ. Ο Φώτης Καφάτος ήταν ένας παγκόσμιος Ελληνας που ξεκίνησε από έναν μικρό τόπο, την Κρήτη, για να αποδείξει με τη ζωή και την πορεία του ότι δεν είναι όλοι οι Ελληνες άχρηστοι και ανάξιοι, όπως συνηθίζουν να μας κατηγορούν, κυρίως τώρα στα χρόνια της κρίσης. Διότι ο Φώτης απέδειξε πως η Ελλάδα μπορεί να βγάλει ανθρώπους μεγάλους. Δεν ήταν μόνο μεγάλος επιστήμονας αλλά και μεγάλος ηγέτης. Ενέπνεε τεράστιο σεβασμό. Δεν είναι τυχαίο ότι μπορούσε να επηρεάσει την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, δεν είναι τυχαίο ότι ο ίδιος έπεισε την Ανγκελα Μέρκελ για τη σημασία και την ανάγκη του να δημιουργηθεί το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας. Εφτιαξε από το μηδέν τον μεγαλύτερο χρηματοδοτικό οργανισμό έρευνας αιχμής στην Ευρώπη. Και την ίδια στιγμή παρέμενε πάντα ένας απλός Κρητικός. Αγαπούσε βαθιά τη γενέτειρά του, ήθελε να της δώσει ένα αντίδωρο και έτσι έκανε μια τεράστια προσφορά στον τόπο του για πάντα: το Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, το Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και τελικώς το Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας, το οποίο είναι σήμερα ένα από τα καλύτερα ερευνητικά κέντρα της Ευρώπης. Εδωσε ψωμί σε όλους εμάς τους ερευνητές, άφησε μια τεράστια κληρονομιά στις επόμενες γενιές και αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί ένα φωτεινό πρότυπο για τους νέους ανθρώπους που τόσο αγαπούσε και βοηθούσε.

Για εμάς όμως που είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε τον Φώτη και να συνυπάρξουμε μαζί του, υπάρχει ακόμα μια πτυχή του ανθρώπου που μας καθόρισε. Αυτή του μεγάλου δασκάλου, του φάρου που έδειξε τον δρόμο, που δίδαξε την ομορφιά της έρευνας, της αναζήτησης και της ανακάλυψης. Είχα και εγώ τη μεγάλη τύχη και τιμή να τον έχω δάσκαλο στο ξεκίνημα της ερευνητικής μου πορείας. Του οφείλω το ταξίδι αυτό. Αν μπορώ να πω τι είναι εκείνο που ο Φώτης έδειξε και απέδειξε σε εμάς τους μαθητές του με τα επιτεύγματά του και την τροχιά που διέγραψε στο επιστημονικό στερέωμα είναι ότι μπορεί ένα παιδί που ξεκινά από μια ακριτική πόλη της Ελλάδας να αφήσει ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα στην παγκόσμια επιστήμη.

Οι συνάδελφοι αστροφυσικοί του ΙΤΕ μού λένε ότι όσο μεγαλύτερο και λαμπρότερο είναι ένα αστέρι, τόσο γρηγορότερα τελειώνει η ζωή του, με μια μεγάλη έκρηξη που όμως μπολιάζει το Σύμπαν με αυτά τα υλικά που χρειάζονται για να φτιαχτούν πλανήτες, νέα αστέρια και τελικά η ίδια η ζωή, η Βιολογία που αγάπησε ο Φώτης. Ενα τέτοιο υπέρλαμπρο αστέρι ήταν και ο Φώτης Καφάτος. Αφησε πίσω του άφθονη πρώτη ύλη και μια σχολή ολόκληρη επιστημόνων που επιζητούν και παλεύουν να ακολουθήσουν τα βήματά του».

«Αυτό που έχει να πει όλος ο κόσμος που συνεργάστηκε με τον Φώτη στο ERC είναι ότι εκείνο που τον χαρακτήριζε πάντα ήταν το όραμα. Ο Φώτης είχε ο ίδιος όραμα και είχε και έναν μοναδικό τρόπο να προσελκύει και τους άλλους να δουλέψουν για αυτό. Με το συγκεκριμένο κύριο «υλικό» έγινε ο ιθύνων νους ενός μεγάλου ευρωπαϊκού οργανισμού που δούλεψε με βάση το όραμά του και οφείλει να συνεχίζει να δουλεύει με αυτό ως πυξίδα. Με ηρεμία μπορούσε να αντεπεξέρχεται στα προβλήματα, να εμπνέει συλλογικότητα και να βγαίνει αλώβητος ακόμα και από τις πολιτικές ζυμώσεις που συνοδεύουν μεγάλα εγχειρήματα όπως εκείνα που ο ίδιος αναλάμβανε. Διότι υπήρχε παντού και πάντα το όραμα. Δεν είναι τυχαίο ότι τα σχόλια όλων των αντιπροέδρων του ERC της εποχής που εκείνος προήδρευε ήταν ότι «καταφέραμε να δημιουργήσουμε μαζί το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας αλλά χωρίς τον Φώτη δεν θα γινόταν ποτέ πραγματικότητα»».

 «Το ειδικό βάρος του Φώτη Καφάτου, το οποίο αποδεικνυόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, αποδείχθηκε με τον πιο περίτρανο τρόπο ήδη από την εκλογή του στην κεφαλή του ΕRC. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζήτησε τότε από μια επιτροπή που απαρτιζόταν από επιστήμονες μεγάλου κύρους να προτείνει 21 μέλη τα οποία και θα αποτελούσαν το Επιστημονικό Συμβούλιο του ERC. Οταν σχηματίστηκε το Επιστημονικό Συμβούλιο, με μυστική ψηφοφορία, ανάμεσα σε επιστήμονες «μεγαθήρια» και νομπελίστες, επικράτησε ο Φώτης Καφάτος. Ο Φώτης μού ζήτησε να συμμετάσχω στην προσπάθεια ως σύμβουλός του, σύμβουλος του προέδρου, και έτσι βρέθηκα για δύο χρόνια στο Imperial, που ήταν και η βάση μας για να έλθει σε πέρας η απαιτητική δουλειά όχι μόνο να δομηθεί αλλά και να λειτουργήσει το ERC. Διότι επρόκειτο για έναν νέο τύπο οργανισμού για την Ευρώπη που είχε ως στόχο να ξεπεράσει τη γραφειοκρατία και τις αγκυλώσεις του υπάρχοντος συστήματος χρηματοδότησης της έρευνας και να βοηθήσει κυρίως τους νέους επιστήμονες όλων των επιστημονικών πεδίων. Ενας ολόκληρος χρόνος προγραμματισμού απαιτήθηκε και πολλά εμπόδια χρειάστηκε να ξεπεραστούν. Ο Καφάτος σε όλες τις συνεδριάσεις του Επιστημονικού Συμβουλίου αποδείκνυε το εκπληκτικό κύρος του. Παρακολούθησα περί τις 15 συνεδριάσεις του Συμβουλίου και πάντα με εξέπληττε το πώς κατάφερνε να χτίζει συναινέσεις, να επιτυγχάνει ομοφωνία ακόμα και μέσα από τις αντιθέσεις. Ηταν οραματιστής αλλά και μεθοδικός, ήταν πειστικός χωρίς να επιβάλλεται, ήταν βιρτουόζος στην «επιστημονική διπλωματία». Ισως έπαιξε ρόλο σε όλα αυτά το ότι ερχόταν από τις ΗΠΑ κουβαλώντας μαζί του μια φρέσκια, πραγματιστική αντιμετώπιση των καταστάσεων. Τα πέντε χρόνια του στο ERC – από το 2005 ως το 2010 – ήταν απογειωτικά, ήταν τα καλύτερα του Συμβουλίου. Ολοι μιλούν ακόμη για την περίοδο Καφάτου».

«Βρέθηκα στο EMBL το 1993, όταν μόλις είχε αναλάβει ο Φώτης Καφάτος. Ηταν μια περίοδος μεγάλης κρίσης για το Εργαστήριο. Η Ιταλία απειλούσε να αποχωρήσει για διάφορους λόγους – ίσως μεταξύ αυτών και επειδή δεν ετέθη ιταλός επικεφαλής του Εργαστηρίου. Γενικώς ήταν μια περίοδος αναβρασμού και προβλημάτων. Και όμως ο Καφάτος μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα ξεπέρασε όλα τα προβλήματα και οδήγησε το Εργαστήριο στη μεγαλύτερη άνθησή του. Αλλαξε όλα τα δεδομένα. Διέβλεψε περιοχές της Βιολογίας όπως η Αναπτυξιακή Βιολογία που δεν αντιπροσωπευόταν μέχρι τότε στο ΕΜΒL και δημιούργησε σχετικό τομέα. Συγχρόνως στην εποχή του εγκαινιάστηκαν δύο σημαντικά θυγατρικά εργαστήρια. Προφητικά ο Καφάτος κατάλαβε πόσο σημαντική είναι η Βιοπληροφορική στη Βιολογία και έτσι δημιούργησε εξειδικευμένο Εργαστήριο στο Χίνξτον, κοντά στο Κέιμπριτζ στη Βρετανία. Στη συνέχεια δημιούργησε το Εργαστήριο για τη Βιολογία του Ποντικού στη Ρώμη, το οποίο προσφέρει σημαντικά μοντέλα ζώων για ανθρώπινες νόσους. Εδωσε επίσης σημαντική ώθηση στο διδακτορικό πρόγραμμα του ΕΜBL καθιστώντας το ανεξάρτητο και άκρως ελκυστικό για σημαντικούς ερευνητές από ολόκληρο τον κόσμο. Υποστήριξε σθεναρά τη δημιουργία νεοφυών επιχειρήσεων – πρόκειται για τις αποκαλούμενες spin-off -, τις οποίες και εδραίωσε στο campus της Χαϊδελβέργης. Συνέστησε μάλιστα και την εταιρεία EMBLEM, επίσης στη Χαϊδελβέργη, η οποία ήλθε ως συνέχεια αυτής της προσπάθειας προκειμένου να γίνεται κατοχύρωση των ευρεσιτεχνιών που προκύπτουν από την ερευνητική δουλειά.

Μια άλλη σημαντική πτυχή του ήταν η κοινωνική ευθύνη που τον χαρακτήριζε ήδη από την εποχή του Χάρβαρντ. Ετσι έφτιαξε και επέκτεινε το Science and Society Program, το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα – στο πλαίσιο του προγράμματος σημαντικοί επιστήμονες θέτουν ζητήματα τα οποία αφορούν τον αντίκτυπο της επιστήμης στην κοινωνία. Ανοιξε ακόμα περισσότερο το ΕΜΒL προς τον κόσμο προσελκύοντας πολλές χώρες να γίνουν κράτη-μέλη του. Παράλληλα, με βάση τον χαρακτήρα του και τη φιλοσοφία ζωής του, ασχολήθηκε πολύ με τη συμμετοχή στα επιστημονικά δρώμενα ομάδων που ήταν κατά κάποιον τρόπο «στο περιθώριο», όπως οι γυναίκες και οι νεαροί επιστήμονες, και μάλιστα αρθρογραφούσε συχνά σε επιστημονικά περιοδικά για αυτό το θέμα. Και να μην ξεχνούμε ότι η εποχή Καφάτου στο EMBL ήταν μια εποχή άνθησης της ελληνικής κοινότητας στο Εργαστήριο – μια κοινότητα που εκτός από παραγωγή επιστημονικού έργου είχε παλμό, με συχνές συναντήσεις, με ελληνικές βραδιές. Η λίστα των επιτευγμάτων του είναι τεράστια, αλλά εκείνο που ήταν αξεπέραστο στον Φώτη ήταν το ήθος του και ταυτόχρονα η προσήνειά του. Ηταν ένα πρότυπο, ένα υπόδειγμα όχι μόνο στην επιστήμη αλλά και ως πολίτης και κυρίως ως άνθρωπος. Αν υπάρχει αθανασία, ο Φώτης την έχει κατακτήσει. Διότι έχει αφήσει πίσω του πολλούς επιστήμονες που προσπαθούν να του μοιάσουν. Ο Φώτης ήταν φως που φωτίζει και θα φωτίζει γενιές και γενιές επιστημόνων».

 «Με τον Φώτη Καφάτο βρεθήκαμε στην Κρήτη όπου κατεβήκαμε για να στήσουμε το Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου και μετά το ΙΤΕ. Αν και προέρχομαι από άλλο πεδίο, εκείνο της Πληροφορικής, είναι γνωστό τοις πάσι πόσο καταπληκτικός επιστήμονας ήταν ο Φώτης. Ηξερε να διαλέγει καλά τους συνεργάτες του, ήξερε να κινείται σωστά μέσα στο σωστό δίκτυο ανθρώπων ώστε να κάνει το όραμά του πραγματικότητα. Και πάντα, όπου και αν βρισκόταν, προσπαθούσε να βοηθά τον τόπο του. Στα χρόνια που δουλέψαμε μαζί στην Κρήτη ήταν ένας πολύ καλός συνεργάτης. Ηταν καλός διπλωμάτης, δεν ερχόταν σε ευθεία αντιπαράθεση αλλά είχε τον τρόπο να κερδίζει τις μάχες του. Εργαζόμασταν με έναν κοινό στόχο χωρίς να μπαίνει ο ένας στα χωράφια του άλλου, υπήρχαν αλληλοεκτίμηση και αλληλοσεβασμός, και έτσι υπήρχε τελικώς καλό αποτέλεσμα».

«Μοιραζόμασταν την κοινή αγωνία ενάντια στον νόμο-πλαίσιο που έφερε το ΠαΣοΚ για τον εκδημοκρατισμό της Παιδείας και ο οποίος ψηφίστηκε το 1982. Είχαμε προβλέψει ότι ο νόμος αυτός θα είναι καταστροφικός και θα σημάνει ένα πανεπιστήμιο ανομίας. Ηταν πολύ έντονη εμπειρία όταν οι δυο μας – εγώ τότε ήμουν διοικητής της Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΒΑ) ενώ ο Φώτης έστηνε το Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης – κλείσαμε ραντεβού με τον Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί ώστε να εκθέσουμε τους προβληματισμούς μας. Δεν θα ξεχάσω ότι στον προθάλαμο, ενώ περιμέναμε για τη συνάντηση, ο Φώτης δάκρυσε από τη μεγάλη ένταση στη σκέψη ότι με αυτόν τον νόμο-πλαίσιο καταστρέφεται η ίδια η ιδέα του πανεπιστημίου. Τελικώς συναντήσαμε τον Παπανδρέου, ο οποίος μάς άκουσε επί ώρα, δείχνοντας ότι κατανοεί πλήρως τα όσα τού αναφέραμε. Παρά ταύτα μετά έπραξε τα αντίθετα, δίνοντας βήμα σε αυτή την κακώς εννοούμενη δημοκρατία στα πανεπιστήμια, όπως απέδειξε η πορεία».

Τι δήλωσε ο Ζαν-Πιερ Μπουργκινιόν, νυν πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας (ΕRC), του οποίου ο Φώτης Καφάτος υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος

Σε δήλωσή του για τον Φώτη Καφάτο ο Ζαν-Πιερ Μπουργκινιόν αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι επρόκειτο για έναν κορυφαίο σε παγκόσμιο επίπεδο βιολόγο και έναν ξεχωριστό άνθρωπο του οποίου η συνεισφορά στην ίδρυση του ERC ήταν αποφασιστικής σημασίας. «Κατά τη δεκαετία που προηγήθηκε της ίδρυσης του ERC, ήταν η κινητήριος δύναμη του κινήματος των επιστημόνων που ζητούσαν ένα τέτοιο συμβούλιο έρευνας. Με μεγάλη αφοσίωση και σθένος πάλεψε με όλο του το είναι για να υπάρξει αυτός ο νέος οργανισμός».

 «Ο καθηγητής Καφάτος ήταν αμετακίνητος στην άποψη ότι το Συμβούλιο πρέπει να διοικείται από επιστήμονες ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της ερευνητικής κοινότητας. Αυτός ο τρόπος διοίκησης αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα της επιτυχίας του ERC, γεγονός που αποδεικνύει γιατί αυτό το χαρακτηριστικό πρέπει να διαφυλαχθεί στο μέλλον».

«Η ενίσχυση του ταλέντου των νέων ερευνητών ήταν κάτι στο οποίο ο καθηγητής Καφάτος έδινε ιδιαίτερη σημασία· μια φιλοδοξία η οποία επανειλημμένως υιοθετήθηκε από το Επιστημονικό Συμβούλιο και εφαρμόζεται στα χρηματοδοτικά σχήματα του ERC. Το νυν Επιστημονικό Συμβούλιο του ERC χτίζει επάνω στην κληρονομιά που άφησε πίσω του ο καθηγητής Καφάτος και εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για το όραμα και την έμπνευσή του».

Τι έγραψε το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας (EMBL), του οποίου ήταν διευθυντής την περίοδο 1993-2005

Στην ανακοίνωσή του το EMBL υπογραμμίζει μεταξύ άλλων ότι η συνεισφορά του Φώτη Καφάτου στην επιστήμη και στην επιστημονική κοινότητα επί πέντε δεκαετίες, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, επηρέασε σημαντικά την προαγωγή της μοριακής βιολογίας και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. «Ηταν μεταξύ των πρώτων που εφήρμοσαν τη μοριακή βιολογία μαζί με τη γενετική για τη μελέτη της ανάπτυξης των ζώων. Η ομάδα του επίσης ανέπτυξε σημαντικές τεχνικές στη σύνθεση του DNA, την κλωνοποίηση και την αλληλούχηση, οι οποίες υιοθετήθηκαν ευρέως».

«Ο Φώτης είχε τη σπάνια ικανότητα να ενώνει ανθρώπους, ιδέες και διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Κατά τη θητεία του στο ΕΜBL χρησιμοποίησε τις δεξιότητές του δουλεύοντας με πάθος για την επίτευξη τριών μεγάλων στόχων: αριστεία, δεκτικότητα και συνεργασία. Ο Φώτης ηγήθηκε της ίδρυσης του Τμήματος Αναπτυξιακής Βιολογίας στο EMBL στη Χαϊδελβέργη, καθώς και του Τμήματος Βιολογίας του Ποντικού στη Ρώμη, το οποίο είναι πλέον το Τμήμα Νευροβιολογίας και Επιγενετικής. Συγχρόνως ήταν εκείνος που επέτυχε τη μετατροπή της Βιβλιοθήκης Δεδομένων σε Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Βιοπληροφορικής (EMBL-EBI) στο Χίνξτον του Κέιμπριτζ, μια κίνηση που είχε αποφασιστεί από τον προκάτοχό του αλλά σε μεγάλο βαθμό εφαρμόστηκε υπό την ηγεσία του Φώτη. Ηταν ο «οδηγός» στην ανάπτυξη βασικών υποδομών, εκπαίδευσης, συνεργασίας με τη βιομηχανία, καθώς και πολλών πρωτοποριακών πανευρωπαϊκών ερευνητικών πρωτοβουλιών οι οποίες έχουν μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες του πεδίου των επιστημών ζωής συνεργάζονται σε ολόκληρο τον κόσμο».

«Ο Φώτης είχε τεράστια επίδραση στο EMBL και στις επιστήμες ζωής γενικώς – η επιστημονική κοινότητα έχασε έναν συνάδελφο, φίλο και ηγέτη που είχε βαθύ ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο» αναφέρει στην ανακοίνωση ο Ιαν Ματάι, γενικός διευθυντής του ΕΜBL. «Δημιούργησε δύο νέα τμήματα στο EMBL, αναδιοργάνωσε και επεξέτεινε τον θεσμό των διδακτορικών, μεταξύ πολλών άλλων επιτευγμάτων του. Ηταν όμως επίσης ένα πολύ προσηνές άτομο και εκείνο που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση σχετικά με εκείνον ήταν η ζεστασιά που απέπνεε, ένα συναίσθημα που του επιστρεφόταν από όλους τους ανθρώπους που τον γνώριζαν».