Τα Νοεμβριανά του 1916: ο βενιζελισμός, ο αντιβενιζελισμός και ο Εθνικός Διχασμός

Στις 18 Νοεμβρίου 1916, γράφεται μία από τις μελανότερες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής Ιστοριάς: τα Νοεμβριανά, οι επιθέσεις των αντιβενιζελικών οπαδών του βασιλέα Κωνσταντίνου ενάντια στους οπαδούς και φίλους του μέχρι πρότινος πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, με αφορμή την απόβαση  γαλλικών στρατευμάτων στον Πειραιά και την Αθήνα.

Η Ελλάδα είναι διχασμένη ανάμεσα στο «Κράτος των Αθηνών» και το «Κράτος της Θεσσαλονίκης», ύστερα από το Κίνημα της «Εθνικής Άμυνας» και την ίδρυση της Προσωρινής Κυβερνήσεως του Ελευθέριου Βενιζέλου με έδρα την συμπρωτεύουσα.

Η τριανδρία της «Εθνικής Άμυνας: Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης, Ελευθέριος Βενιζέλος, στρατηγός Π. Δαγκλής

Μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου υπάρχει η διαφωνία για το αν η Ελλάδα θα  συμμετάσχει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ όπως επιθυμεί ο Βενιζέλος ή αν θα παραμείνει ουδέτερη, όπως επιθυμεί ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, στηρίζοντας ουσιαστικά τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος

Η διαφωνία αυτή οδήγησε στην συνταγματικά ελέγξιμη συμπεριφορά του Βασιλέα Κωνσταντίνου: ο Βενιζέλος κέρδισε σε δύο εκλογικές αναμέτρήσεις το 1915, παρ’ όλα αυτά ο Κωνσταντίνος έκανε ό,τι ήταν δυνατόν και τελικά κατάφερε να εξωθήσει τον ηγέτη των Φιλελευθέρων σε παραίτηση από την πρωθυπουργία.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ, 2 Απριλίου 1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η στάση της Ανταντ

Οι δυνάμεις της Αντάντ μόνο με σταυρωμένα τα χέρια δεν έμειναν.

Με τη σύμφωνη γνώμη του Βενιζέλου, αποβιβάζουν στρατεύματά τους στη Βόρεια Ελλάδα και βλέποντας πως ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και οι προσφιλείς σε αυτόν κυβερνήσεις  στηρίζουν έμπρακτα τις Κεντρικές δυνάμεις, προχωρούν σε μια προωτοφανή παρεμβατικότητα στα εσωτερικά της χώρας απαιτώντας, ανάμεσα σε άλλα, γενική αποστράτευση, παράδοση μέρους του οπλισμού του ελληνικού στρατού και διενέργεια εκλογών.

Κύριο μέλημα του Βασιλέα Κωνσταντίνου πάντως είναι να διατηρήσει τον θρόνο του, κι έτσι, οπως αναφέρει ο ιστορικός Γεώργιος Βεντήρης, στο εμβληματικό του έργο «Η ΕΛΛΑΣ του 1910 – 1920», που αναδημοσίευσε το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» το 1931, εμφανίστηκε έτοιμος να δώσει στην Αντάντ περισσότερα από όσα του ζητούσε.

«Ο Κωνσταντίνος , χωρίς να προκληθή, έδωκε πολύ περισσότερα: Τον πλήρη αφοπλισμό του ελληνικού στρατού. Η σχετική φράσις του τηλεγραφήματος του Μπεναζέ (σ.σ. γάλλος βουλευτής και απεσταλμένος της γαλλικής κυβέρνησης) προς τον Μπριάν (σ.σ. πρωθυπουργός της Γαλλίας), το οποίο προηγουμένως ανέγνωσε και ενέκρινεν ο Κωνσταντίνος είνε αυτή:

‘Πλην τούτων, ο βασιλεύς αυθορμήτως εδήλωσεν είνε διατεθειμένος να μας παραχωρήση ολόκληρον το υλικόν πολέμου του στρατού και του στόλου, τα τηλεβόλα με χίλια βλήματα έκαστον, τον στόλον με τα πολεμοφόδια και τας τορπίλλας»

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 3 Απριλίου 1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τι γνωστοποιήθηκε

Ο Κωνσταντίνος όμως και οι αντιβενιζελικές πολιτικές δυνάμεις θέλησαν να εκμεταλλευτούν την πίεση και την παρεμβατικότητα των Γάλλων προς όφελός τους.

«Εις τους επιστράτους (σ.σ. ένοπλες παραστρατιωτικές ομάδες πιστές στον βασιλιά) και τον αγνοούντα  τα πράγματα λαόν ελέγετο ότι τον αφώπλιζαν οι ξένοι.

»Τον αγώνα προς την κατεύθυνσιν αυτήν εφαίνετο καθοδηγών ο Δημήτριος Γούναρης. Κι αυτός και οι περί τον Μεταξάν δεν εφοβούντο καθ’ εαυτήν την Αντάντ.

»Εάν την εμίσουν και εξηρέθιζαν τους απλοϊκούς εναντίον της, το έπρατταν διότι όπισθέν της έβλεπαν διαρκώς τον Βενιζέλον».

«Από των αρχών Νοεμβρίου και εκ προδιαγεγραμμένου σχεδίου, το απόρρητον του κράτους εξαπελύθη εις τους συλλόγους των επιστράτων, εις τον σύνδεσμον των αξιωματικών, εις τας εφημερίδας, εις τους δρόμους.

»Με σύστημα και μέθοδον ‘κατασκευάζετο μια ικετευτική επανάστασις υπέρ του βασιλέως διά να μη παραδώση τα όπλα’.

»Ο Κωνσταντίνος την ηνείχετο, την άφηνε να εξαπλώνεται, την επροκάλει. Το λαϊκόν αίσθημα εξήπτετο με διαβολικήν επιτηδειότητα.»

Οπαδοί του Βασιλέα Κωνσταντίνου σε συγκέντρωση, το 1915

Από την άλλη πλευρά πάντως, οι ενέργειες της Ανταντ ως προς τον αφοπλισμό των ελληνικών δυνάμεων «είχαν την σφραγίδα της προκλητικότητας και επιπολαιότητος, αι οποίαι εις την προκειμένην περίστασιν έφθασαν μέχρι ευηθείας».

Σύμφωνα με τον Ροντήρη ο Κωνσταντίνος κρατώντας ασαφή στάση απέναντι στους Γάλλους απέφυγε να δηλώσει την ρητή υπαναχώρησή του σε όσα είχε συμφωνήσει προγενέστερα μαζί τους.

Ακολουθούν τηλεγραφήματα μεταξύ των Γάλλων και της κυβέρνησης των Αθηνών. Στις 10 Νοεμβρίου ο Μπεναζέ ζητά την παράδοση των 10 ελληνικών ορεινών πυροβολαρχιών, δηλώνοντας πως «τα όπλα ταύτα είναι πρωορισμένα εις απελευθέρωσιν ενός εδάφους, ποτισμένου με το ευγενέστερον ελληνικόν αίμα.

»Η θέσις των δεν είνε εις τα βάθη των αποθηκών, αλλ’ εις το μέτωπον της Μακεδονίας όπου κρίνεται, κατά την στιγμήν αυτήν, η τύχη όλων ανεξαιρέτως των βαλκανικών κρατών, εμπολέμων ή ουδετέρων».

Η 18η Νοεμβρίου

Στις 18 Οκτωβρίου, χιλιάδες άνδρες του γαλλικού στρατού αποβιβάζονται στο Φάληρο και τον Πειραιά και προωθούνται σε πολλά σημεία της Αθήνας.

Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «1915, Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΑΣΜΟΣ» ο ιστορικός ο ιστορικός Γιώργος Μαυρογορδάτος, που έχει εντρυφύσει όσο κανείς στα γεγονότα της περιόδου εκέινης, «επρόκειτο να καταλάβουν στρατηγικά σημεία της πρωτεύουσας ως ‘ειρηνική επίδειξη’, χωρίς να περιμένουν αντίσταση, μετά από τις προσωπικές συνεννοήσεις του Κωνσταντίνου με τον [ναύαρχο] Φουρνέ. Αιφνιδιάστηκαν, όμως, και αποκρούστηκαν, με πολλές απώλειες (62 νεκρούς και 170 τραυματίες), από πολλαπλάσιες δυνάμεις τακτικού στρατούς και Επιστράτων»

Ο γαλλικός στόλος προχωρά σε σύντομο βομβαρδισμό της Αθήνας και τελικά επέρχεται συμφωνία μεταξύ Κωνσταντίνου και Αντάντ.

Τότε ακριβώς ξεκινούν οι αγριότητες. Εκμεταλλευόμενοι τη γενικότερη αναταραχή, οι κωνσταντινικοί Επίστρατοι ξεκίνησαν ένα άγριο πογκρόμ κατά των οπαδών του Βενιζέλου.

«Ήρχισεν ο απάνθρωπος και άνανδρος διωγμός των φιλελευθέρων. Αθροίσματα επιστράτων, ναυτών, στρατιωτών, χωροφυλάκων, πολιτών, ασύντακτα, εξηγριωμένα, έτρεχαν με αλαλαγμούς και βλασφημίας, διά να καταλήξουν εις τα οικήματα των βενιζελικών.

»Επυροβόλουν καθ’ ομοβροντίας τα κλειστά παράθυρα. Έπειτα εφώρμων. Παρεβίαζαν οικογενειακά άσυλα. Εζήτουν τάχα έγγραφα. Ύβριζαν χυδαίως. Απύρχοντο σύροντες όπισθεν των τους αρρένας ενοίκους και φορτωμένοι συνήθως με πολύτιμα αντικείμενα, αντί ενοχοποιητικών τεκμηρίων».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ, 7 Απριλίου 1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι θηριωδίες κατά των Βενιζελικών

Ο Γεώργιος Βεντήρης  αναφέρει πως οι περισσότεροι αξιωματικοί του στρατού δεν συμμετείχαν στις επιθέσεις αυτές ούτε όμως και κατάφεραν να τις σταματήσουν.

«Πολιτευταί, τραπεζίται, επαγγελματίαι, δημοσιογράφοι, πολίται πάσης ηλικίας και τάξεως ήσαν εγκληματίαι όταν εχαρατκηρίζοντο βενιζελικοί. Άνευ άλλης κατηγορίας ωδηγούντο εις τας φυλακάς. Αι αστυνομίαι, το φρουραρχείον, η Βουλή, μετεβλήθησαν εις δεσμωτήρια και τόπους βασάνων.

»Οι φιλελεύθεροι εδένοντο καθ’ ομάδας ως άγρια ζώα. Τους ανεβίβαζαν επί αμαξών και τους περιέφεραν εις τας πλατείας. Κάθε ασυνείδητον κάθαρμα είχε δικαίωμα να τους φτύνη. Τους εξερρίζωναν τα μουστάκια. Τους άφηναν ημιθανείς από το ξυλοκόπημα.

»Όταν δεν εύρικσαν τους καταζητουμένους, συνελάμβαναν τους πατέρας, τους συγγενείς, τους αδελφούς και τους έρριπταν εις ανήλια υπόγεια, χωρίς ανάκρισιν ή πιστοποίησηιν καν της ταυτότητός των».

Το λιντσάρισμα του Εμμανουήλ Μπενάκη

Ανάμεσα στα θύματα των ακραίων βιαιοτήτων των αντιβενιζελικών ήταν και ο τότε δήμαρχος Αθηναίων, εθνικός ευεργέτης και πατέρας της σπουδαίας ελληνίδας συγγραφέως, Πηνελόπης Δέλτα.

«Ανήκων από της εξεγέρσεως του Γουδί εις την επιβληθείσαν νέαν τάξιν πραγμάτων, εθαύμαζε και ενίσχυε τον Βενιζέλον. Πατριώτης όμως ειλικρινής εθώρει ως στοιχείον εθνικής ακμής τον Κωνσταντίνον, του οποίου η εικών εκόσμει τας αιθούσας του Αθηναίου δημάρχου. Ολόκληρος η βασιλική οικογένεια παρευρίσκετο συχνά εις τας δεξιώσεις του Μπενάκη και δεν είχαν τα φιλανθρωπικά καθιδρύματα της βασιλίσσης προθυμότερον αυτού χορηγόν»

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ, 7 Απριλίου 1931, Ιστορικό

Όλα αυτά όμως λίγο απασχόλησαν το μαινόμενο αντιβενιζελικό πλήθος όταν επιτέθηκε στον Μπενάκη.

«Από των πρωινών ωρών του Σαββάτου 19ης Νοεμβρίου, εδόθη διά σαλπίγγων το σύνθημα της εφόδου εναντίον της επί της λεωφόρου Κηφισίας κατοικίας του Εμμανουήλ Μπενάκη.

»Εκατοντάδες πυροβολισμών ερρίπτοντο από την απέναντι οικίαν του βασιλικού σταυλάρχου Υψηλάντη, εξ εκείνης του Τζων Θεοτόκη και της πλατείας Λυκαβηττού.

»Συρφετός άγριος ώρμησε εναντίον της κατοικίας του δημάρχου. Ενώ οι πολλοί επεδίδοντο εις λαφηραγώγησιν»

Μια ένοπλη ομάδα πρώην δημαρχιακών υπαλλήλων, Επιστράτων και ναυτών έσυρε τον Μπενάκη στον δρόμο.

«Δεν έμεινεν ύβρις και εμπτυσμός που να μην ερρύπαναν το πρόσωπον του σεβασμίου ανδρός. Τον έλεγαν ‘προδότην’, ‘άτιμον’, ‘φονηάν’»

Κάποιος τον χτύπησε στο κεφάλι με την κάνη περιστρόφου και σύμφωνα με μαρτυρίες ο όχλος ήταν έτοιμος να εκτελέσει τον Μπενάκη όταν τελικά παρενέβη ο αξιωματικός Φραγκάκος.

«Δεν θα διέφευγεν εν τούτοις», γράφει ο Βεντήρης, «αν «εάν δεν παρουσιάζετον εις εκ των υπασπιστών του Καλλάρη όστις τον μετέφερεν εις την αστυνομίαν. Φαίνεται ότι επενέβη ο τότε διάδοχος Γεώργιος, κατόπιν μεσολαβήσεως κοινών φίλων. Χάρις εις τους ίδιους, επετράπη προς τον Μπενάκην να επανέλθη εις τον οίκον του». Λίγες ημέρες αργότερα πάντως φυλακίσθηκε.

Οι νεκροί

Ο Βεντήρης που είχε ζήσει τα γεγονότα από κοντά αλλά και που ποτέ του δεν έκρυψε τα φιλοβενιζελικά του αισθήματα αναφέρει πως «από της 19ης μέχρι της 23 Νοεμβρίου ωδηγούντο πλησίον του φθισιατερίου «Σωτηρία» Μικρασιατών ιδίως πρόσφυγες και εθανατώνοντο ως κατάσκοποι εις την  υπηρεσίαν των Αγγλογάλλων».

Επίσημα όμως στοιχεία για τον αριθμό των νεκρών δεν υπήρξαν ποτέ .

Για την παραπάνω περιγραφή του Βεντήρη, ο  Γιώργος Μαυρογορδάτος αναφέρει ότι «πρέπει τελικά να θεωρηθεί μέρος του Βενιζελικού μύθου που υπηρετεί ο Βεντηρής» και πως «προέρχεται από άρθρο του Λ. Μακκά στις αρχές  του 1917, με βάση ανεξακρίβωτες πληροφορίες και φήμες που μπόρεσε να συγκεντρώσει απ’ το Παρίσι, όπου βρισκόταν.

Το βέβαιο πάντως είναι ότι και εκτεταμένες θηριωδίες εις βάρος των Βενιζελικών υπήρξαν και θάνατοι, κι έτσι, βάφτηκε με αίμα ένα βαθύ ρήγμα που είχε ήδη ξεκινήσει να χωρίζει την Ελλάδα στα δύο και που θα οδηγούσε και σε επόμενες τραγικές στιγμές της Ιστορίας μας.