Ο «βεβαίως, βεβαίως», ο Τρότσκι και οι Αρχειομαρξιστές

Ο Χρήστος Τσαγανέας είναι γνωστός στους νεότερους από μια και μόνη ατάκα του, το «Βεβαίως, βεβαίως» στη ταινία «Το ξύλο βγήκε από τον Παράδεισο» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη σε ένα από τους καλύτερους ρόλους της καριέρας της. Ο Χρήστος Τσαγανέας, ο «Βεβαίως, βεβαίως» για τις κακομαθημένες μαθήτριες του Κολλεγίου που καθόταν σούζα στη τηλεφωνική συνομιλία με τον πατέρα της Λίζας Παπασταύρου – «κόρη Παπασταύρου, του Θεμιστοκλέους Παπασταύρου, του Θεμιστοκλέους, βεβαίως, βεβαίως, του εφοπλιστού» – πολλά χρόνια πριν ήταν ένας συνειδητοποιημένος αρχειομαρξιστής.

Το τι ήταν οι Αρχειομαρξιστές – οι άλλοι κομμουνιστές του Μεσοπολέμου- μπορεί όποιος θέλει να μάθει διαβάζοντας το βιβλίο του Κώστα Παλούκη – από τη νέα γενιά των ιστορικών- για την οργάνωση που είχε καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος στη χώρα μας.  Σε μια αναφορά του, στη σελίδα 356 του ογκώδους τόμου των 600 σελίδων – κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα από τις εκδόσεις Ασίνη- ο συγγραφέας ξετυλίγει το νήμα μιας ενδιαφέρουσας ιστορίας για το ποιος από τους Έλληνες ομοϊδεάτες του επισκέφθηκε τον εξόριστο στην νήσο Πρίγκηπο, Τρότσκι. «(…) ο Νίκος Θεοδοσίου, βασισμένος στη μαρτυρία της Νίτσας Βιτσώρη-Τσαγανέα υποστηρίζει πως επρόκειτο για τον Γιώργο Βιτσώρη».

Σε μια ανάρτηση του Νίκου Θεοδοσίου στο προσωπικό του blog – κάτω από τον τίτλο Οι Έλληνες διανοούμενοι και ο Τρότσκι- διαβάζω: «Στα τέλη του 1932 ο θίασος της Μαρίκα Κοτοπούλη βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη για μια σειρά παραστάσεων. Ξαφνικά, ένα βράδυ, εμφανίζεται στα παρασκήνια ο Γιώργος Βιτσώρης και προκαλεί μεγάλη αναστάτωση. Όλοι τον γνωρίζουν.

Ο Βιτσώρης ήταν ένας ταλαντούχος ηθοποιός που ξεκίνησε ορμητικά το 1924 αλλά διέκοψε το 1928 μια πολλά υποσχόμενη καριέρα για να αφοσιωθεί στο επαναστατικό κίνημα ως επαγγελματικό στέλεχος του αρχειομαρξιστικού – τροτσκιστικού κόμματος.

Η παρουσία του στην Κωνσταντινούπολη συνδέονταν με μια σημαντική για το κίνημά του αποστολή. Είχε έρθει για να συναντήσει τον ηγέτη της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης Λέοντα Τρότσκι, που από το 1929 ζούσε υπό αυστηρές συνθήκες απομόνωσης στη νήσο Πρίγκηπο, διωγμένος από την ΕΣΣΔ. Η σύζυγός του ηθοποιός  Νίτσα Βιτσώρη, γνωστή σήμερα ως Νίτσα Τσαγανέα, θυμάται πως ο Γιώργος αποκάλυψε στην Κοτοπούλη το σκοπό του ταξιδιού του. “Την παρακάλεσε να μ’ αφήσει να πάω μαζί του να δούμε τον Τρότσκι που ήταν ανάγκη να τον δει για να μην τον υποψιαστούν. Η Κοτοπούλη μούδωσε την άδειά της κι έβαλε κάποιαν άλλη να παίξει στη θέση μου για όσο θα λείπουμε”.

Ομολογία με το… τσιγκέλι

Δυο άλλα μέλη του θιάσου, ο Δημήτρης Μυράτ κι ο Χρήστος Τσαγανέας, “στρίμωξαν” τον Βιτσώρη και του απόσπασαν την ομολογία “με το τσιγκέλι”, όπως αναφέρει ο πρώτος στο αυτοβιογραφικό  βιβλίο του Οψέ οι μύλοι των θεών: “«Πέσαμε στα πόδια του. Ο Χρήστος ήταν οργανωμένος τροτσκιστής, εγώ όχι, αλλά ο Βιτσώρης γνώριζε τον απέραντο θαυμασμό μου για τον μεγάλο άνδρα και το κύριο προσόν του χαρακτήρα μου –δεν ξέρω δα αν έχω κι άλλα;– είναι η μπέσα ίσως επειδή ρέει πολύ αρβανίτικο αίμα στις φλέβες μου. Τον παρακαλέσαμε να μας πάρει μαζί του. Τελικά πείσθηκε, αφού πρώτα του δώσαμε το λόγο μας πως δεν θα μας ξεφύγει κουβέντα, ακόμα και στους πιο δικούς μας”.

Τελικά το ταξίδι του Τσαγανέα και του Μυράτ  στην Πρίγκηπο δεν πραγματοποιήθηκε για λόγους ασφάλειας. Πήγε μόνο ο Βιτσώρης με τη Νίτσα. Λίγα χρόνια αργότερα η οργάνωση έδωσε στον Μυράτ να μεταφράσει ένα μεγάλο μέρος από το βιβλίο του Λ. Τρότσκι, Η Ζωή μου. “Δέχτηκα πρόθυμα και ρίχτηκα στη δουλειά, διαβάζοντας ταυτόχρονα το αφάνταστα ενδιαφέρον βιβλίο”». (https://theodosiou.wordpress.com/2020/08/19/ellines_dianooumenoi_trotski/).

Ο Γιώργος και η Νίτσα ήταν λόγω και της αντισυμβατικής συμπεριφοράς τους ένα ζευγάρι- πρόκληση για την ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ΄20. Και αυτό γιατί οι 2 ηθοποιοί λειτουργούσαν πρωτίστως στο πλαίσιο της πολιτικής τους στράτευσης ως στελέχη των Αρχειομαρξιστών. Ο Βιτσώρης από τα τέλη της δεκαετίας του ΄20 αφοσιώνεται πλήρως στη πολιτική δράση και μένει πιστός στον Τρότσκι και τις επιλογές του ως προς την δημιουργία μιας νέας Διεθνούς, της 4ης Διεθνούς. Ο ίδιος θα καταφύγει στη Γαλλία λίγο πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είχε προηγηθεί η σύλληψη του και η εξορία του από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου.

Δ. Μυράτ

Ο Βιτσώρης πήρε μέρος στη Γαλλική Αντίσταση ως σαμποτέρ-δυναμιτιστής. Για τη δράση του παρασημοφορήθηκε από τις γαλλικές αρχές μετά το τέλος του πολέμου. Πέθανε στη Γαλλία το 1954. Η Νίτσα, από την άλλη πλευρά, παραμένει στο θέατρο και μετά τον πόλεμο και στον κινηματογράφο. Σε μια από τις πρώτες μεταπολεμικές επιτυχίες – στη ταινία Οι Γερμανοί Ξανάρχονται του Αλέκου Σακελάριου το 1948- εμφανίζεται ως Νίτσα Τσαγανέα με τον σύζυγο της, Χρήστο Τσαγανέα να κερδίζει την παράσταση με την φράση «Άνθρωποι, Άνθρωποι, προς τι το μίσος και ο αλληλοσπαραγμός». Τα χρόνια που ακολουθούν οι δύο τους θα παίξουν μαζί σε ουκ ολίγες ταινίες – π.χ Ο Θόδωρος και το δίκαννο- απολαμβάνοντας την καθιέρωση τους ως ένα εμβληματικό ζευγάρι δευτεραγωνιστών του κινηματογράφου.