Γιατί αντέχουν οι αρνητές και ο τραμπισμός

Πολλές αναλύσεις υπάρχουν ήδη για τις αιτίες αντοχής του φαινομένου Τραμπ. Τι έκανε 73 εκατομμύρια Αμερικανούς, 6 εκατομμύρια περισσότερους από το 2016, να ψηφίσουν μια προσωπικότητα που όχι μόνο οι ιδέες της αλλά και ο χαρακτήρας της προσβάλλουν τις ΗΠΑ; Ταυτοχρόνως αυτές τις μέρες γίνονται πολλές διαδηλώσεις σε ευρωπαϊκές πόλεις κατά των περιοριστικών μέτρων για τον κορωνοϊό. Αλήθεια, τι κάνει τόσους πολλούς να πιστεύουν είτε πως ο κορoναϊός δεν υπάρχει είτε πως είναι δημιούργημα των ελίτ για να ελέγξουν τις συνειδήσεις τους;

Τι κάνει αυτούς τους ανθρώπους να πιστεύουν σε συνωμοσιολογίες και να θεωρούν τώρα εχθρούς και τους επιστήμονες εκτός από τους πολιτικούς; Τι κάνει τόσο πολλούς ανθρώπους, την ίδια στιγμή που η πανδημία συρρικνώνει τις οικονομίες και την καταναλωτική ικανότητα των πολιτών, να πιστεύουν πως αυτό γίνεται για να αυξηθούν τα κέρδη των καπιταλιστών; Οσο και να φαίνεται παράδοξο, πίσω από την αντοχή του Τραμπ και πίσω από τους αρνητές του κορωνοϊού βρίσκονται παρόμοια αίτια.

Μια ερμηνεία αποδίδει την αντοχή τόσο του Τραμπ όσο και των αρνητών του κορωνοϊού στην ανοησία και στον ανορθολογισμό. Είναι η θεωρία των «ψεκασμένων». Παρόλο που ανάμεσα στους αρνητές της πανδημίας βρίσκονται γιατροί και φιλόσοφοι, άνθρωποι που δύσκολα κανείς μπορεί να συμπεριλάβει στους «αμόρφωτους» και «ακαλλιέργητους». Αυτή η ερμηνεία συγχέει τον ανορθολογισμό και την ανοησία που εμπεριέχεται σε τέτοιες απόψεις με τις αιτίες του φαινομένου.

Τα πραγματικά αίτια αντοχής των αρνητών και του τραμπισμού βρίσκονται στις αλλαγές που έχουν γίνει στις κοινωνίες τουλάχιστον τα τελευταία είκοσι χρόνια. Αλλαγές που αφορούν τη μετάβαση από τη συνεχή ανοδική κινητικότητα σε καταστάσεις καθοδικής κινητικότητας της πλειοψηφίας των πολιτών. Είναι η αποβιομηχάνιση, η πτώση των μισθών, η ακρίβεια, οι ανεξέλεγκτες τεχνολογικές εταιρείες και τραπεζικοί οργανισμοί, η απώλεια θέσεων εργασίας, η διεύρυνση των ανισοτήτων αλλά κυρίως η αίσθηση του ανασφαλούς μέλλοντος σε μεγάλες περιφέρειες των ΗΠΑ αλλά και της Ευρώπης που γεννούν υποστηρικτές του Τραμπ και αρνητές της COVID-19.

Ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο εξαιρετικό βιβλίο του «Ταυτότητα» (εκδόσεις Ροπή, σε μετάφραση Σταύρου Β. Γαβαλά) υποστηρίζει πως είναι η αίσθηση της απουσίας σεβασμού στην αξιοπρέπεια των λευκών της μεσαίας τάξης και των ανειδίκευτων εργατών στις περιοχές της λεγόμενης «αμερικανικής σκουριάς», των αγροτών (χωριάτες κατά την ορολογία κάποιων ελίτ) στον Νότο και στις Μεσοδυτικές Πολιτείες, είναι όλοι αυτοί οι «αόρατοι» για τους «πετυχημένους» που υποστήριζαν και υποστηρίζουν τον Τραμπ. Σε αυτούς όμως συναντάμε και τους αρνητές της πανδημίας.

Είναι ωστόσο και κάτι επιπλέον. Είναι η απουσία κάθε αριστερής αφήγησης για το μέλλον. Μετά το 1990 η κατάρρευση του κομμουνισμού περιέργως στέρησε και τις δύο εκδοχές της Αριστεράς, ριζοσπαστική και σοσιαλδημοκρατική, από τη δική τους αφήγηση: του ενός άλλου κόσμου που είναι εφικτός η πρώτη και της διαρκούς αναπαραγωγής της αναδιανομής η δεύτερη. Η ευρωπαϊκή ριζοσπαστική Αριστερά και οι αμερικανοί liberals επικεντρώθηκαν στην ανάδειξη των μειονοτικών δικαιωμάτων, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό αλλά μη επαρκές για την ολότητα της κοινωνίας. Από την άλλη, η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία άρχισε να κυβερνά σαν χριστιανοδημοκρατία και η χριστιανοδημοκρατία σαν σοσιαλδημοκρατία.

Η δημοσιονομική πειθαρχία και όχι ο νεοφιλελευθερισμός έγινε ο βωμός του μοναδικού θεού στον οποίο θυσίαζαν οι δύο πόλοι της μεταπολεμικής ευημερίας. Αντίθετα με μια νωχελική πνευματικά στάση που αναζητά γενικά στον λαϊκισμό ή στον νεοφιλελευθερισμό την ερμηνεία για κάθε κοινωνικό ζήτημα, τέσσερις είναι οι εξελίξεις που χαρακτηρίζουν τον σημερινό κόσμο: η παγκόσμια επιστροφή του εθνικισμού, ο χριστιανικός φανατισμός στις ΗΠΑ, η κοσμικότητα (Γαλλία – Μακρόν) που δεν διστάζει να παραβιάζει βασικές αρχές του αγγλοσαξονικού φιλελευθερισμού όπως η μη γελοιοποίηση της πίστης οποιουδήποτε θρησκευομένου και η έξαρση της παγκόσμιας ισλαμικής τρομοκρατίας.

Συνάμα, με την επικουρία της τεχνοκρατικοποίησης και της απο-ιδεολογικοποίησης των πολιτικών συστημάτων, οι πολίτες αισθάνονται όλο και πιο αποξενωμένοι από την πολιτική, η οποία φαίνεται να περιφρονεί τους καθημερινούς ανθρώπους που βιώνουν μια αίσθηση αποξένωσης από υπερεθνικούς θεσμούς εντεταλμένους να αποφασίζουν για το παρόν και το μέλλον τους. Αισθάνονται πως κανείς δεν αναγνωρίζει αυτό που ο Χέγκελ ονόμαζε αίσθηση της αναγνώρισης της αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπου.

Με τη συνωμοσιολογία λαμβάνουν «τα όνειρα εκδίκηση» κάποιων πολιτών που έχουν χάσει το έδαφος κάτω από τα πόδια τους. Ο πολίτης που δεν του αναγνωρίζεται η βασική αρχή του Διαφωτισμού, η ατομική αυτοτέλεια και αξιοπρέπεια, απαντά στον πολιτικό λόγο με την εχθροπάθεια και στον επιστημονικό λόγο με τον ανορθολογισμό. Κυριαρχεί ο πληγωμένος εγωισμός αυτού που αισθάνεται πως βρίσκεται ή πως θα βρεθεί στο περιθώριο.

Ο «αγανακτισμένος», ο «ψεκασμένος», ο «ανορθολογικός» αντιστέκεται στη μη αναγνώριση της αξίας του. Αυτός αναζητεί μια θεώρηση που θα αναγνωρίζει όλους τους ανθρώπους, ακόμη και αυτούς που δεν έχουν τις ικανότητες και τις δεξιότητες που απαιτεί η οικονομία της αγοράς. Αντ’ αυτού όχι μόνο η Κεντροδεξιά αλλά και η προβληματική σημερινή σοσιαλδημοκρατία τού μιλούν για «αξιοκρατίες» που δεν ενδιαφέρονται για την αναγνώριση της αξίας κάθε ανθρώπου, όποιες γνώσεις και δεξιότητες κι αν κατέχει αυτός. Θερίζουν έτσι τους καρπούς που σπέρνουν. Με αυτόν τον τρόπο και όχι με αναφορές σε «ανόητους» ερμηνεύονται οι αντοχές των αρνητών και του τραμπισμού.

Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι δρ Κοινωνιολογίας