AIDS, Εμπολα και Ζίκα : Επιδημίες που «εκμεταλλεύτηκαν» τις κοινωνικές διακρίσεις

Τι θα συνέβαινε αν ο κοροναϊός έπληττε μόνο τις χώρες της αφρικανικής ηπείρου; Αν έκανε διακρίσεις μεταξύ μαύρων και λευκών; Δυστυχώς, ακόμη και ο πιο αφελής μπορεί σχεδόν ενστικτωδώς να αντιληφθεί ότι η εξέλιξη της πανδημίας θα είχε πάρει διαφορετική τροπή. Και πάντως σίγουρα ότι η ανάπτυξη αποτελεσματικού εμβολίου θα απαιτούσε χρόνια – αν όχι δεκαετίες. Τιμώντας σήμερα την παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS, μιας ασθένειας που έχει πάψει προ πολλού να ισοδυναμεί με θανατική καταδίκη στη Δύση, όχι όμως και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αξίζει να θυμηθούμε την ιστορία του, αλλά και την ιστορία άλλων επιδημιών που αφέθηκαν ανενόχλητες να κατασπαράξουν τα σώματα των αποκλεισμένων.

HIV/AIDS

Ηθικός πανικός

Ο εντοπισμός της επιδημίας του AIDS έφτασε σε μια κομβική ιστορική στιγμή. Το ημερολόγιο έγραφε 1981 και στις δεκαετίες που είχαν προηγηθεί ο κόσμος είχε αλλάξει δραματικά. Από τη σεξουαλική επανάσταση, που έφερε στο προσκήνιο την απόλαυση αντί της προτεσταντικής ηθικής, μέχρι τις εξεγέρσεις του Stonewall που θα γίνονταν το θεμέλιο των ΛΟΑΤΚΙ δικαιωμάτων, ο κόσμος έμοιαζε να απομακρύνεται από τον συντηρητισμό για να προσεγγίσει μια νέα εποχή ισότητας και απενοχοποιημένης ηδονής.

Φυσικά, όπου υπάρχει δράση υπάρχει και αντίδραση (με την διπλή σημασία του όρου, στην προκειμένη περίπτωση) και ο ηθικός πανικός είχε προηγηθεί κατά πολύ της ανακάλυψης της νέας ασθένειας. Πριν το AIDS, ο έρπης των γεννητικών οργάνων, η μόνη τότε γνωστή σεξουαλικώς μεταδιδόμενη λοίμωξη που δεν αντιμετωπιζόταν από αντιβιοτικά, και η χρήση μαριχουάνας θεωρούνταν σύμβολα της ηθικής κατάπτωσης των νέων.

Μεταξύ άλλων, λοιπόν, το AIDS θα σήμαινε το τέλος της ξενοιασιάς και του πειραματισμού και τη μετάβαση σε μια εποχή στην οποία το σεξ θα ταυτιζόταν εκ νέου με το θάνατο και με την αμαρτία. Αυτή η ταύτιση δεν ήρθε μόνο βίαια: Πέρασε πάνω από τα άψυχα σώματα των πλέον περιθωριοποιημένων, προκάλεσε τον τρόμο σε ολόκληρες κοινότητες και καθυστέρησε σημαντικά την εύρεση θεραπειών και αποτελεσματικών μέτρων πρόληψης.

«Πανούκλα των γκέι»

Από τη στιγμή που ο HIV αναγνωρίστηκε ως νέο παθογόνο το 1981, αμέτρητες ζωές θα μπορούσαν να είχαν σωθεί αν είχε υπάρξει άμεση δραστηριοποίηση της κυβέρνησης των ΗΠΑ, όπου η ασθένεια ταυτοποιήθηκε για πρώτη φορά και τεράστιες επενδύσεις στην έρευνα, στα πρότυπα της φετινής αντιμετώπισης του κοροναϊού. Όμως αντ’ αυτού, οι υγειονομικές αρχές χαρακτηρίστηκαν από πλήρη απραξία, ενώ υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι απαντούσαν σε ερωτήσεις σχετικές με την ασθένεια μέσα από ομοφοβικά αστειάκια περί «πανούκλας των γκέι». Χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια ακόμη και για την ανάπτυξη αιματολογικού τεστ που να εντοπίζει τη νόσο.

Στη διάρκεια των πρώτων ετών, η συζήτηση γύρω από τον HIV εστίαζε στις «ομάδες υψηλού κινδύνου». Ακόμη και ορισμένοι ειδικοί στις ΗΠΑ υποστήριζαν ότι ο ιός μεταδίδεται μόνο σε ομοφυλόφιλους άνδρες, άτομα από την Αϊτή (ή ακόμη και με καταγωγή από την Αϊτή), αιμοφιλικούς, χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών ουσιών και εργαζόμενους στη βιομηχανία του σεξ. Και δυστυχώς, αυτές οι ζωές δεν είχαν μεγάλη αξία για την κοινή γνώμη.

Όλα θα άλλαζαν όταν άρχισαν να πεθαίνουν και λευκές, πλούσιες Αμερικανές γυναίκες. Ως τότε, τα υγειονομικά μέτρα μεταξύ άλλων περιλάμβαναν προτάσεις για… αναγκαστικές καραντίνες ομοφυλόφιλων ανδρών, ένα μέτρο που έγινε πράξη στην περίπτωση Αϊτινών πολιτών.

Το γεγονός ότι ο νέος ιός (που στην πραγματικότητα φαίνεται πως κυκλοφορούσε «αθόρυβα» στην κοινότητα για πολλά χρόνια πριν τον εντοπισμό του) έπληττε ομάδες πολιτών που ήδη ήταν περιθωριοποιημένες, μεταφράστηκε σε εγκληματικές καθυστερήσεις. Χρειάστηκε υπερβολικά μεγάλο διάστημα για να χαρακτηριστεί ο HIV προτεραιότητα του συστήματος δημόσιας υγείας και, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας αυτού, σχεδόν 1 εκατ. άνθρωποι χάνουν κάθε χρόνο τη ζωή τους.

Χωρίς τον ακτιβισμό της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, είτε μέσω της οργάνωσης ACT UP είτε μέσα από εκστρατείες ενημέρωσης που προσπαθούσαν να καταστήσουν ελκυστικό το ασφαλές σεξ – αντί να εμπνέουν τον τρόμο γύρω από την ασθένεια όπως οι κρατικές καμπάνιες – είναι βέβαιο πως οι εξελίξεις σε επίπεδο πρόληψης και αντιμετώπισης θα απαιτούσαν ακόμη μεγαλύτερο διάστημα για να συμβούν.

Μέχρι το 1990, ακόμη και πριν την ανάπτυξη των σημερινών αντιρετροϊκών φαρμάκων, που μετατρέπουν το AIDS σε χρόνια, αντιμετωπίσιμη ασθένεια, και των προστατευτικών φαρμάκων PREP που προφυλάσσουν τα άτομα που έχουν ήδη εκτεθεί στον ιό, η χρήση προφυλακτικού, η διάδοση των προληπτικών τεστ και η αλλαγή στους κανόνες του σεξουαλικού παιχνιδιού είχαν περιορίσει σημαντικά την επιδημία στη Δύση.

Καμιά θεραπεία για τον αναπτυσσόμενο κόσμο

Αν, όμως, η ζωή των οροθετικών στη Δύση πλέον δεν διαφέρει ιδιαίτερα από εκείνη του γενικού πληθυσμού, στις περισσότερες γωνιές του πλανήτη τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Σε πολλές χώρες της Αφρικής, πάνω από το 25% του πληθυσμού εκτιμάται ότι είναι οροθετικοί και είναι αμέτρητοι εκείνοι που δεν έχουν πρόσβαση σε διάγνωση – πολύ περισσότερο σε θεραπεία.

«Ασθένεια των αδύνατων»

Όσο η επιδημία του AIDS έπληττε τη Δύση, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, οι αναφορές για ασθενείς με αντίστοιχα συμπτώματα στην Αφρική περνούσαν εντελώς απαρατήρητες. Είχαν υπάρξει ορισμένες απόπειρες, αλλά ακόμη και αντιστάσεις, στη σύνδεση του HIV/AIDS με την «ασθένεια των αδύνατων», όπως αποκαλούνταν στη Δυτική Αφρική. Όταν η αφρικανική επιδημία αναγνωρίστηκε, επιτέλους, στα τέλη της δεκαετίας, η διεθνής προσοχή – αλλά και οι αντίστοιχοι πόροι – που δόθηκαν για την αντιμετώπισή της ήταν ελάχιστοι. Κατά τη διάρκεια του 1990 και του 1991, μόλις το 6% των παγκόσμιων δαπανών για το AIDS θα κατέληγαν στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Για τους διεθνείς οργανισμούς, το μόνο που είχε σημασία ήταν ότι η επιδημία στη Δύση είχε νικηθεί.

Μέχρι σήμερα, τεράστιο ποσοστό των ασθενών εξακολουθεί να μην έχει πρόσβαση στη θεραπεία εξαιτίας της ανεπαρκούς χρηματοδότησης. Άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από μια ασθένεια που έχει πάψει προ πολλού να είναι θανατηφόρα, επειδή γεννήθηκαν σε λάθος γεωγραφικό μήκος και πλάτος, έχοντας το «λάθος» χρώμα δέρματος. Τα lockdown και οι πρωτόγνωρες πιέσεις που άσκησε ο κοροναϊός στα παγκόσμια συστήματα υγείας δεν μπορούν παρά να επιδεινώσουν ακόμη περισσότερο την κατάσταση.

Έμπολα

Η παγκόσμια απόκριση ήταν εγκληματικά αργή και στην περίπτωση της επιδημίας του Έμπολα. Ο ιός ήταν γνωστός ήδη από την δεκαετία του 1970, όμως έγινε ιδιαίτερα γνωστός στη Δύση το 2014, όταν εξαπλώθηκε σε έξι χώρες. Καθόλου τυχαία, ανάμεσα σε αυτές ανήκαν και οι ΗΠΑ.

Η έναρξη της πανδημίας υπολογίζεται στον Δεκέμβριο του 2013, όταν ένα δίχρονο κορίτσι έχασε τη ζωή του σε ένα χωριό της νοτιοανατολικής Γουινέας. Μετά από ολόκληρους μήνες κατά τους οποίους η επιδημία εξαπλωνόταν σε χώρες της Αφρικής σπέρνοντας το θάνατο, χρειάστηκαν μόλις έξι ημέρες από την άφιξη στις ΗΠΑ άρρωστων υγειονομικών υπαλλήλων στις 2 Αυγούστου του 2014, ώστε η επιδημία του Έμπολα να χαρακτηριστεί Κρίση Δημόσιας Υγείας Διεθνούς Ενδιαφέροντος.

Μέχρι το 2014, παρά τις χρόνιες πιέσεις των ειδικών για την ανάπτυξη εμβολίων κατά του Έμπολα, οι φαρμακευτικές δεν έδειχναν κανένα σχετικό ενδιαφέρον. Ως τότε, όλα έδειχναν ότι ο φονικός ιός θα έμενε για πάντα στην Αφρική, οι πληθυσμοί της οποίας δεν θα κατάφερναν να ανταποκριθούν στο κόστος της έρευνας και της παραγωγής. Και η Δύση δεν έδειχνε ιδιαιτέρως αποφασισμένη να βοηθήσει. Όταν, όμως, ο ιός χτύπησε την πόρτα της, οι διαδικασίες επιταχύνθηκαν δραματικά.

Ζίκα

Η επιδημία του ιού Ζίκα χαρακτηρίστηκε παγκόσμια υγειονομική κρίση από τον ΠΟΥ το 2016, δυο εβδομάδες αφού ένα μωρό με μικροκεφαλία γεννήθηκε στη Χαβάη και μια εβδομάδα μετά την εργαστηριακή επιβεβαίωση κρούσματος Ζίκα στις Αμερικανικές Παρθένες Νήσους. Μέχρι να φτάσει στις ΗΠΑ, ο ιός είχε μεταδοθεί σε 20 ακόμη χώρες χωρίς να θεωρηθεί ότι του αρμόζει η διεθνής προσοχή.

Τον Ιανουάριο εκείνης της χρονιάς, ταξιδιωτικές οδηγίες απέτρεπαν τις εγκύους τουρίστριες από την επίσκεψη στις χώρες που είχαν μετατραπεί σε επίκεντρα της επιδημίας. Όμως τη στιγμή που οι λευκές δυτικές γυναίκες λάμβαναν την αναγκαία ενημέρωση για την επιδημιολογική εικόνα χωρών που απείχαν χιλιάδες χιλιόμετρα από τον τόπο κατοικίας τους, εκατομμύρια άλλες, που ζούσαν στην καρδιά της επιδημίας, είχαν μείνει έρμαια του ιού.

Η αποτυχία ενημέρωσης των γυναικών, πολλές εκ των οποίων κατοικούσαν σε παραγκουπόλεις, είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση ενός πλήθους μωρών με εγκεφαλικές βλάβες, η σωστή φροντίδα των οποίων απαιτεί εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Η σύσταση της αναβολής, κατά το δυνατόν, των κυήσεων μέχρι το πέρας της επιδημίας, θα μπορούσε να είχε μεταβάλει ριζικά την κατάσταση.

Σε αρκετές από τις πληγείσες χώρες, με κύριο παράδειγμα τη Βραζιλία, έλειπε και η πληροφόρηση γύρω από τις μεθόδους αντισύλληψης εξαιτίας της επίδρασης της θρησκείας.

Ο ακριβής αριθμός των παιδιών με γενετικές ανωμαλίες εξαιτίας του ιού παραμένει άγνωστος, αλλά το πιθανότερο είναι πως μετράται σε δεκάδες χιλιάδες. Άλλωστε η μικροκεφαλία είναι απλώς το πιο εύκολα αναγνωρίσιμο σημάδι του Ζίκα: Άλλα μωρά που πλήττονται από αυτόν γεννιούνται τυφλά, κωφά ή παρουσιάζουν σπασμούς, ενώ είναι πιθανό πολλά ακόμη να αναπτύξουν στο μέλλον μαθησιακά προβλήματα.