Βοσνία : Πρώην κέντρο κράτησης -και βασανιστηρίων- λειτουργεί ως… σπα

Καθώς η νύχτα πέφτει, το δάσος γύρω από το Vilina Vlas, ένα θέρετρο σπα στην ανατολική Βοσνία, γεμίζει με ήχους από κουκουβάγιες και βατράχια. Γύρω από το σπα υπάρχει πευκόδασος, που περιγράφεται από τον τουριστικό οδηγό ως «το τέλειο μέρος για ένα ρομαντικό απόγευμα».

Θέλοντας να ξεκουραστεί μετά από ένα μακρύ ταξίδι με λεωφορείο, η Κιμ Βέρκο, μια Αυστραλή ηθοποιός που έκανε διακοπές στα Βαλκάνια, έφτασε στο σπα, ελπίζοντας ότι θα απολαύσει μερικές ημέρες χαλάρωσης.

Όμως κάτι έμοιαζε παράξενο. Δεν κατάφερε να κοιμηθεί. «Ήμουν ξύπνια όλο το βράδυ», αναφέρει στους Times της Νέας Υόρκης σε τηλεφωνική συνέντευξη από το σπίτι της στην Αυστραλία.

Αφού επέστρεψε στο σπίτι της, άρχισε να διαβάζει για την ιστορία του μέρους. Το ξενοδοχείο με σπα όπου ζούσε, είχε υπάρξει κέντρο κράτησης, όπου διαπράττονταν φόνοι και βιασμοί. Αναρωτήθηκε αν κατά κάποιο τρόπο είχε διαισθανθεί την ιστορία του και όπως λέει, αισθάνθηκε «εξαπατημένη και θυμωμένη».

«Δεν είμαι θρησκευόμενο άτομο, όμως και μόνο που ήμουν εκεί ένιωσα απαίσια», τονίζει.

Το 2011, ερευνητές του ΟΗΕ έγραφα ότι στον χώρο του σπα «οι φυλακισμένες βιάζονταν κατ’ εξακολούθηση». Οι ερευνητές περιέγραφαν λεπτομερώς ότι κατά τη διάρκεια του γιουγκοσλαβικού εμφυλίου στη δεκαετία του 1990, το σπα είχε περάσει στον έλεγχο μιας συμμορίας σέρβων εθνικιστών εγκληματιών που αυτοαποκαλούνταν «Λευκοί Αετοί» και «Οι Εκδικητές».

Πολλοί κρατούμενοί τους, κυρίως μουσουλμάνες γυναίκες αλλά και ορισμένοι άνδρες, κατέληγε ο ΟΗΕ «εξαφανίστηκαν για πάντα». Κάποιες γυναίκες έδωσαν τέλος στη ζωή τους πηδώντας από τους ψηλότερους ορόφους, ενώ άλλες δολοφονήθηκαν, πεθαίνοντας «από ασφυξία εντός ενός συστήματος σωληνώσεων φυσικού αερίου στο ξενοδοχείο».

Εικοσιπέντε χρόνια μετά το τέλος του πολέμου της Βοσνίας, η χώρα εξακολουθεί να παλεύει με τα φαντάσματα των τραυμάτων της.

Η Βέρκο έγραψε ένα θεατρικό έργο για την εμπειρία τους, το οποίο αργότερα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο με τίτλο «For Those Who Can Tell No Tales», σε σκηνοθεσία Jasmila Zbanic, μιας διακεκριμένης Βόσνιας σκηνοθέτη και την ίδια τη Βέρκο να παίζει τον εαυτό της.

Για τους Βόσνιους, ωστόσο, η διαχείριση του τρόμου του παρελθόντος δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση.

Όπως συμβαίνει και με όλα τα υπόλοιπα ζητήματα που μαστίζουν σήμερα τη Βοσνία, οι απόψεις για το μέλλον του σπα στη Vilina Vlas διαφέρουν σημαντικά, βάσει των εθνικών διαχωρισμών.

Ορισμένοι επιζήσαντες μουσουλμάνοι που είχαν φυλακιστεί εκεί, θέλουν το σπα να γκρεμιστεί, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι θα έπρεπε να παραμείνει στη θέση του αρκεί τα εγκλήματα του παρελθόντος να αναγνωριστούν. Οι περισσότεροι Σέρβοι θέλουν το σπα να απελευθερωθεί από την ανάμνηση του πολέμου, ώστε να μπορέσει να συμβάλει στην τοπική οικονομία που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη βιομηχανία του τουρισμού. Δεν λείπουν κι εκείνοι που θέλουν να το δουν να επεκτείνεται.

Ο Tim Clancy, ένας Αμερικανός που ζει στη Βοσνία από τον πόλεμο και έπειτα, και ο οποίος έχει γράψει τον μοναδικό πλήρη οδηγό για τη χώρα που κυκλοφορεί στα αγγλικά, τονίζει ότι παλεύει εδώ και καιρό με το ερώτημα «για πόσο καιρό θα πρέπει μια κοινωνία να είναι όμηρος του παρελθόντος».

Η Bakira Hasecic, μια βόσνια μουσουλμάνα που εγκατέλειψε το χωριό της (κοντά στο σπα) το 1992, μετά από μια εκστρατεία «εθνικής εκκαθάρισης» από Σέρβους εθνικιστές, περιγράφει το Vilina Vlas, που συνέχισε να λειτουργεί ως σπα μετά τον πόλεμο, ως «το κέντρο του κακού».

Παρόλα αυτά, δεν πιστεύει ότι θα έπρεπε να γκρεμιστεί. «Αν κλείναμε κάθε χώρο στη Βοσνία όπου πραγματοποιήθηκαν εγκλήματα πολέμου, θα έπρεπε να κλείσουμε όλη τη χώρα», τονίζει, εξηγώντας ότι το μόνο που ζητά είναι την τοποθέτηση μιας πλακέτας στην είσοδο του σπα που να αναγνωρίζει τα εγκλήματα του παρελθόντος.

Όπως λέει, η ίδια έπεσε τρεις φορές θύμα βιασμού. Όχι στο Vilina Vlas, αλλά σε ένα αστυνομικό τμήμα στην κοντινή πόλη του Βίσεγκραντ, σε ένα σχολείο και στο Ινστιτούτο για την Προστασία Γυναικών και Παιδιών. Η Hasecic έχει παλέψει εδώ και περισσότερες από δύο δεκαετίες για να αναγκάσει τη Βοσνία να κοιτάξει το παρελθόν της κατάματα.

Ίδρυσε την Ένωση Γυναικών Θυμάτων Πολέμου, έκανε συνεντεύξεις με επιζήσασες και έδωσε τη δική της μαρτυρία στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία, στη Χάγη, το οποίο καταδίκασε ορισμένους από τους υπαίτιους για τη φρίκη στο Vilina Vlas, συμπεριλαμβανομένου του πρώην ηγέτη των Λευκών Αετών, Milan Lukic.

«Δεν υπάρχει ούτε ένα κρεβάτι εδώ μέσα στο οποίο να μην έχει βιαστεί ή δολοφονηθεί μία γυναίκα», είπε η Hasecic κατά την τελευταία της επίσκεψη στο σπα, αναφερόμενη σε στοιχεία που έχει συλλέξει και που αποδεικνύουν ότι περίπου 200 γυναίκες δέχθηκαν σεξουαλική επίθεση στους χώρους του. Από αυτές, μόλις οι 15 κατάφεραν να ξαναπεράσουν την πόρτα του ζωντανές. «Όποιος γνωρίζει τι έχει συμβεί, αν είναι έστω και ελάχιστα φυσιολογικός, δεν θα θέλει να μείνει εδώ μέσα».

Αυτό που συνέβη, αν και χωρίς της λεπτομέρειες, είναι γνωστό εδώ και πολύ καιρό. Ήδη το 1992, η Washington Post έπαιρνε συνέντευξη από ένα 17χρονο θύμα βιασμού και την 15χρονη αδερφή της, ενώ το 1996 οι Times είχαν κάνει έρευνα για τα εγκλήματα πολέμου του Lukic. Όμως πολλοί επισκέπτες, όπως η Βέρκο, έχουν φιλοξενηθεί στο σπα χωρίς να γνωρίζουν την ιστορία του.

Τα άτομα που εργάζονται εκεί, συχνά πολύ νεαρά σε ηλικία για να έχουν διαδραματίσει οποιονδήποτε ρόλο στα εγκλήματα πολέμου της δεκαετίας του 1990, μοιάζουν να θέλουν να ξεχάσουν την υπόθεση.

Σε επίσκεψη δημοσιογράφου των Times στα τέλη του φθινοπώρου, το σπα ήταν γεμάτο παρά την πανδημία. Τα κρεβάτια και οι ντουλάπες στα δωμάτιά του δεν έχουν αλλάξει από την περίοδο του πολέμου. Ορισμένα εξακολουθούν να είναι χαραγμένα με συνθήματα της εποχής. Τα 72 δωμάτια χωρίζονται από μακριούς, σκοτεινούς διαδρόμους στρωμένους με λερωμένα κόκκινα χαλιά.

Ολόκληρο το ξενοδοχείο αποπνέει μια αίσθηση κεκαλυμμένου κινδύνου, μπλεγμένη με τη μυρωδιά του τηγανόλαδου και του καπνού από τσιγάρα.

Κάθε φορά που κάποιος αναφέρεται στα χρόνια του πολέμου, το προσωπικό ξαφνικά σωπαίνει ή γίνεται εχθρικό. Μια κατά τα άλλα φιλική ρεσεψιονίστ, όταν ερωτήθηκε από τον δημοσιογράφο των Times για τα τρομερά εγκλήματα του 1992, απάντησε θυμωμένη ότι «το internet είναι γεμάτο ψέματα» και «μπορείτε να δείτε ότι όλα είναι εντάξει εδώ».

Χτισμένο στη δεκαετία του 1980, πριν την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, το Vilina Vlas σήμερα ανήκει στη Δημοκρατία της Σερβίας, μια αυτοδιοικούμενη σερβική περιοχή της Βοσνίας.

Ο πιο ισχυρός πολιτικός της περιοχής, Milorad Dodik, έχει διαψεύσει επανειλημμένως τα εγκλήματα πολέμου της δεκαετίας του 1990, ενώ έχει αφιερώσει μια φοιτητική εστία στον Radovan Karadzic, τον σέρβο πολεμικό ηγέτη που εκτίει κάθειρξη 40 ετών για την καταδίκη του το 2016 για γενοκτονία, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Ο Dodik, ο Σέρβος εκπρόσωπος στην τριμελή προεδρία της Βοσνίας, επισκέφθηκε το Βίσεγκραντ τον Οκτώβριο και έκλεισε το ταξίδι του με μια επίσκεψη στο σπα. Εκεί, υποσχέθηκε ότι θα επενδύσει $1,5 εκατ. στις εγκαταστάσεις, προκειμένου αυτές να καταστούν πιο ελκυστικές στους τουρίστες.

Φέτος το καλοκαίρι, η κυβέρνηση της σερβικής περιοχής έχει αρχίσει να προσφέρει στους κατοίκους vouchers για δωρεάν διανυκτερεύσεις στο Vilina Vlas και σε άλλα σπα της περιοχής, η οποία σε μεγάλο βαθμό «εκκαθαρίστηκε» από τους βόσνιους μουσουλμάνους στη διάρκεια του πολέμου.

Όμως οι βόσνιοι μουσουλμάνοι έχουν αντιδράσει με οργή σε αυτή την κίνηση, την οποία αντιμετωπίζουν ως απόπειρα ξεπλύματος του φρικτού παρελθόντος του σπα και την οποία στηρίζει ο αμερικανικός τεχνολογικός κολοσσός, Google.

Διαδικτυακή αίτηση που διακινήθηκε πρόσφατα από έναν λέκτορα του Πανεπιστημίου του Σεράγεβο, απαιτεί από την Google «να αφαιρέσει το Vilina Vlas (ως τουριστικό σποτ)» από τη μηχανή αναζήτησης και τους χάρτες. Οι κριτικές που βρίσκει κανείς στη Google είναι σχεδόν αποκλειστικά θετικές, με το πρώην κέντρο βιασμών να χαιρετίζεται ως «καταπληκτικό» και «πολύ χαλαρωτικό».

«Αν κάποιος αποφάσιζε να μετατρέψει τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβιτς Μπίρκεναου σε θέρετρο, κατάλληλο για «μια χαλαρωτική απόδραση», θα το αφήνατε να διαφημίζεται μέσω της Google;» αναρωτιέται η αίτηση, την οποία ήδη έχουν υπογράψει 26.000 άτομα. «Θα το αφήνατε να εμφανίζεται ως τουριστικό σποτ στους χάρτες της Google;»

Εκπρόσωπος της Google δήλωσε στους Times ότι η εταιρεία κάνει «κάθε δυνατή προσπάθεια να παρουσιάσει όσο πιο αντικειμενικά γίνεται τον πραγματικό κόσμο», προσθέτοντας ότι «η συγκεκριμένη τοποθεσία είναι ταυτόχρονα μια επιχείρηση του σήμερα και ένας χώρος με ιστορική σημασία». Μια σύντομη αναζήτηση στο διαδίκτυο, σύντομα «φέρνει» πληροφορίες για το φρικτό παρελθόν της.

Η Hasecic της ένωσης θυμάτων πολέμου τονίζει ότι οι Σέρβες στο Βίσεγκραντ της έχουν μιλήσει ιδιωτικά για βαναυσότητες που διέπρατταν την εποχή του πολέμου οι σέρβοι εξτρεμιστές, για τις οποίες όμως «κανείς δεν μπορεί να μιλήσει δημόσια», γιατί όλοι δέχονται πιέσεις να σιωπήσουν.

Ο Bilal Memisevic, ο μόνος μουσουλμάνος δημοτικός σύμβουλος του Βίσεγκραντ, δήλωσε ότι ζητά εδώ και χρόνια από τις αρχές την τοποθέτηση μιας πλακέτας στο ξενοδοχείο που θα τιμά τα θύματα.

«Καταλαβαίνουμε ότι το σπα ήταν και θα είναι μαγνήτης για τους τουρίστες και δεν ζητάμε να κλείσει», εξηγεί. «Το μόνο που θέλουμε είναι μια απλή πρόταση στον τοίχο που να λέει: Σε αυτό το σημείο διαπράχθηκαν εγκλήματα πολέμου μεταξύ της τάδε και της δείνα ημερομηνίας».

Όμως αυτό, προσθέτει, έχει αποδειχθεί αδύνατο, επειδή «η επίσημη θέση των Σερβοβόσνιων ηγετών είναι να αρνούνται τα πάντα».

Η Olivera Todorovic, διευθύντρια της υπηρεσίας τουρισμού του Βίσεγκραντ, υποστηρίζει ότι οι αναφορές σε εγκλήματα πολέμου στο Vilina Vlas είναι «υπερβολικές και άδικες». Όπως λέει, θα ήθελε το ζήτημα απλώς να κλείσει, προκειμένου οι επισκέπτες να μπορούν να απολαύσουν τις υπόλοιπες ομορφιές της πόλης, όπως την εντυπωσιακή γέφυρα του 16^ου αιώνα στον ποταμό Ντρίνα.

«Προσπαθούμε να ξεχάσουμε τα χρόνια του πολέμου και να αναπτύξουμε τον τουρισμό», υποστηρίζει. «Γιατί να πρέπει να μιλάμε ακόμα για το παρελθόν;»