Αποκρυπτογραφώντας 58 αρχαία ναυάγια

Tο καλοκαίρι του 2015 ο Γιώργος Κουτσουφλάκης, ένας από τους πιο έμπειρους έλληνες ενάλιους αρχαιολόγους, δέχθηκε ένα τηλεφώνημα. Στην άλλη γραμμή του τηλεφώνου βρισκόταν ο δύτης Μανώλης Μύτικας, μόνιμος κάτοικος των ακριτικών Φούρνων. Ο δύτης έθεσε υπόψη του έναν μακροσκελή κατάλογο αποθέσεων κεραμικής στον βυθό του αρχιπελάγους των Φούρνων, που είχε καταγράψει με δική του πρωτοβουλία. «Ισως αυτή η επαφή να υπήρξε και η πλέον καθοριστική για την έναρξη της έρευνας το ίδιο έτος» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» ο Γιώργος Κουτσουφλάκης, διευθυντής σήμερα της ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιείται στη θαλάσσια περιοχή.

«Ξέρετε, η επιλογή ενός ερευνητικού πεδίου είναι πάντα αποτέλεσμα πολλών συνιστωσών. Η αρχική αφορμή για την επιλογή του αρχιπελάγους των Φούρνων τοποθετείται πολλά χρόνια πίσω, το 2006, όταν ανέλαβα να μελετήσω και να δημοσιεύσω μία συλλογή εμπορικών αμφορέων στο μουσείο του Αγ. Κηρύκου Ικαρίας. Ολοι τους είχαν αλιευτεί από ψαράδες, οι περισσότεροι από την περιοχή των Φούρνων. Την ίδια εποχή διαπίστωσα ότι υπήρχαν στο αρχείο της Υπηρεσίας μου υποδείξεις ναυαγίων από καλύμνιους σφουγγαράδες που δεν είχαν επιβεβαιωθεί ποτέ έως τότε. Αλλά και η ίδια η γεωμορφολογική κατάτμηση του αρχιπελάγους αυτού ήταν πολύ ιδιόμορφη, σχεδόν καλούσε τον ερευνητή από μόνη της».

Η «πρωτεύουσα» των 58 αρχαίων ναυαγίων

Το 2015 ξεκίνησε λοιπόν ξεκίνησε η έρευνα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων στην περιοχή, με τη σύμπραξη του αμερικανικού ιδρύματος RPM Nautical Foundation, το οποίο είχε ήδη δραστηριοποιηθεί σε παρόμοιες έρευνες στην Ιταλία, στη Μάλτα, στην Τουρκία και στην Αλβανία. Και το αποτέλεσμα τούς δικαίωσε: τον Σεπτέμβριο του 2015 μέσα σε 11 ημέρες εντοπίστηκαν 22 ναυάγια. Σήμερα, μετά από τέσσερα χρόνια εντατικής διερεύνησης, ο συνολικός αριθμός των ναυαγίων φθάνει τα 58. Επομένως δίκαια πιθανόν το αρχιπέλαγος των Φούρνων έχει χαρακτηριστεί ως η «παγκόσμια πρωτεύουσα των αρχαίων ναυαγίων», αν και ο διευθυντής της έρευνας κ. Κουτσουφλάκης αποστρέφεται τον χαρακτηρισμό αυτόν.

Τι σηματοδοτούν τα 58 αυτά ναυάγια για τον ρόλο των Φούρνων στις διαδρομές της αρχαίας ναυσιπλοΐας; «Είναι καταρχήν απόρροια των τεσσάρων χρόνων εντατικής διερεύνησης. Δεν υπάρχουν συγκριτικά δεδομένα από άλλα παρόμοια συμπλέγματα νησιών στο Ανατολικό Αιγαίο, καθώς η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει σκύψει πάνω τους ακόμα με την ίδια ζέση» ξεκαθαρίζει ο Γιώργος Κουτσουφλάκης.

«Αν κάτι απέδειξε η έρευνα αυτή, είναι ότι οι παραγνωρισμένες μικρές νησιωτικές κοινότητες στο Αιγαίο, που πέρασαν στη λήθη της Ιστορίας και σπανίως μνημονεύονται από τους αρχαίους έλληνες και λατίνους συγγραφείς, έχουν παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην αρχαία ναυσιπλοΐα ως ενδιάμεσα «πατήματα», πολύ μεγαλύτερο από ό,τι η ιστορική τους απήχηση αφήνει να διαφανεί. Πρόκειται μάλιστα για ναυάγια που προέκυψαν περισσότερο ως απόρροια του μεγάλου ναυσιπλοϊκού φόρτου που δεχόταν η περιοχή παρά του συντελεστή επικινδυνότητας που φέρει».

Η σημασία των Φούρνων ανά τους αιώνες

Σήμερα έχει καλυφθεί περίπου το 80% της ακτογραμμής των Φούρνων, αν και όχι ακόμη πλήρως σε όλες τις ζώνες βάθους. «Υπάρχουν ρηχίες που παραμένουν ανεξερεύνητες, το ίδιο και ζώνες βάθους πέρα από τα 50 μέτρα» εξηγεί. Το χρονολογικό εύρος των ναυαγίων εκτείνεται από τον 6ο αιώνα π.Χ. έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τα ναυάγια αυτά δεν είναι όλα της ίδια δυναμικής – και ομολογουμένως για κάποιες θέσεις υπάρχουν αμφιβολίες για το αν θα πρέπει να ονομαστούν ναυάγια ή απορρίψεις» αναφέρει.

Συγκεκριμένα, μας είναι γνωστά τρία ναυάγια της αρχαϊκής περιόδου, η κλασική περίοδος αντιπροσωπεύεται επίσης από τρία ναυάγια, ποσοστό σχετικά μικρό, το οποίο αναμένεται ωστόσο να αλλάξει, η ελληνιστική περίοδος από δώδεκα, η ρωμαϊκή και η ύστερη ρωμαϊκή περίοδος από 29 ναυάγια, η βυζαντινή περίοδος από τέσσερα ναυάγια, η μεταβυζαντινή περίοδος από πέντε ναυάγια, ενώ για δύο ναυάγια δεν έχει καταστεί ακόμη δυνατή η χρονολόγησή τους.

Το ερώτημα λοιπόν γεννάται: «Γιατί τα περισσότερα ναυάγια εντοπίζονται στη ρωμαϊκή και ύστερη ρωμαϊκή περίοδο;». «Είναι προφανές ότι κατά την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχε μεγάλη κινητικότητα στο Ανατολικό Αιγαίο, και αυτό διαπιστώνεται όχι μόνο από τον αριθμό των ναυαγίων αλλά και από τη διασπορά μεμονωμένων ευρημάτων στον βυθό» εξηγεί ο κ. Κουτσουφλάκης. «Για την ερμηνεία του φαινομένου αυτού έχουν δοθεί διάφορες εξηγήσεις. Από τον 3ο αιώνα μ.Χ. και στο εξής το κέντρο βάρους της οικονομία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μετατοπίζεται σταδιακά προς το ανατολικό της ήμισυ. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους στην Κωνσταντινούπολη, δημιουργούνται νέες αγορές και ανοίγουν νέοι εμπορικοί δρόμοι που ενώνουν τις επαρχίες της Μαύρης Θάλασσας με τη Συρία, την Κύπρο και την Αίγυπτο. Η εντατική αυτή θαλάσσια εμπορευματική διακίνηση άφησε τα σημάδια της στον βυθό».

Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Φούρνοι αποτελούσαν ουσιαστικά έναν ενδιάμεσο σταθμό της διαδρομής αυτής. «Τα λείψανα ενός υστερορωμαϊκού παράκτιου οικισμού στο Καμάρι των Φούρνων ίσως δικαιολογούν ως έναν βαθμό τον μεγάλο αριθμό των ναυαγίων της ίδιας περιόδου στην εγγύς περιοχή. Είναι όμως βέβαιο ότι ο σταθμός αυτός δεν ξεπέρασε ποτέ το μέγεθος ενός χωριού της αρχαιότητας» προσθέτει.

Πλούσια ευρήματα

Τα ευρήματα από τον βυθό των Φούρνων είναι πλούσια: αμφορείς κάθε είδους, πίθοι, ενώ εντύπωση προκαλεί ένα πήλινο τραπεζοειδές λουτήριο. Το σκεύος αυτό έχει τη μορφή μιας αβαθούς υπερυψωμένης λεκάνης, η οποία στηρίζεται σε ένα ευρύ, κούφιο εσωτερικά πόδι που πατάει σε διευρυνόμενη βάση. Το σπάνιο αυτό σκεύος εμφανίζεται σε παραστάσεις λουόμενων γυναικών της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας του 4ου αιώνα π.Χ., συνεπώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι χρησιμοποιήθηκε και με αυτόν τον τρόπο. «Ενδεχομένως ωστόσο το ίδιο αυτό σκεύος να χρησιμοποιούνταν και ως μικρός φορητός βωμός ή τράπεζα προσφορών σε θρησκευτικού χαρακτήρα τελετές. Τελετές, που περιλάμβαναν προσφορές, χοές ή σπονδές, είναι γνωστό ότι τελούνταν πάνω στα αρχαία πλοία πριν την έναρξη ενός θαλάσσιου ταξιδιού ή μετά την επιτυχή έκβασή του, συνεπώς η παρουσία του σε ένα ναυάγιο δεν είναι εκτός λογικής» σημειώνει ο Γιώργος Κουτσουφλάκης στο βιβλίο «Κορσιητών νήσοι» που υπογράφει μαζί με τους αρχαιολόγους Μαρία Βιγλάκη-Σοφιανού και Πίτερ Κάμπελ. Το λουτήριο αυτό ωστόσο ενδεχομένως να αποτελούσε και μέρος ενός φορτίου που περιείχε περισσότερα ομοειδή σκεύη, καθώς παρά τη σπανιότητά του δεν είναι το μοναδικό δείγμα που έχουμε από τον χώρο του Αιγαίου.

Ποια είναι λοιπόν τα σπουδαιότερα ναυάγια που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής στο αρχιπέλαγος των Φούρνων; «Ως επαγγελματίας αρχαιολόγος δεν κάνω διάκριση στις θέσεις που ανακαλύπτουμε» απαντά. «Κάθε ναυάγιο έχει να αφηγηθεί μία δική του ιστορία. Αν πρέπει να αναφερθώ σε κάποια πιο ιδιαίτερα ναυάγια, θα στεκόμουν σ’ αυτά που φέρουν φορτία από τις πολύ μακρινές περιφέρειες της Μεσογείου. Τα τρία ναυάγια με φορτία αμφορέων από την Κριμαία, την Ηράκλεια και τη Σινώπη της Μαύρης Θάλασσας είναι μία πολύ ιδιαίτερη κατηγορία, καθώς είναι τα πρώτα του είδους τους που βρίσκονται στο Αιγαίο. Το ίδιο ισχύει και για ένα ναυάγιο σε βάθος 60 μέτρων στα βόρεια της Θύμαινας, με μεικτό φορτίο από ισπανικούς και βορειοαφρικανικούς αμφορείς. Ναυάγια σαν και αυτά δείχνουν ότι οι Φούρνοι αποτελούσαν τμήμα της διαδρομής ενός ευρύτερου δικτύου εμπορικών συναλλαγών».

Η συμβολή της τοπικής κοινότητας

Την ίδια στιγμή ο Γιώργος Κουτσουφλάκης μιλάει για την πολύτιμη συμβολή της τοπικής κοινωνίας στις έρευνές τους. «Τόσο σε επίπεδο δήμου αλλά και ιδιωτών, η συμβολή ήταν πάνδημη και ταυτόχρονα ένας βασικός λόγος για τον οποίο επιλέχθηκαν οι Φούρνοι ως πεδίο εντατικής έρευνας» εξηγεί. «Και σίγουρα θα πρέπει να γίνει ειδική μνεία στους δύτες, αλιείς και καλύμνιους σπογγαλιείς που μας υπέδειξαν κάποια ναυάγια, ειδικά κατά την έναρξη της έρευνας. Θα σταθώ στα ονόματα του Μάνου Μύτικα, του Σμάλη Ολυμπιάδη, του Αντώνη Κουλουριώτη, του Λευτέρη Γλυνάτση, του Αντώνη Ξυπολιτά, του Παντελή Πελεκάνου, για να αναφέρω κάποιους από αυτούς».

Ποιος όμως είναι ο ρόλος που διαδραματίζει η τεχνολογία στις έρευνές τους; «Η τεχνολογία υπηρετεί την επιστήμη μας κυρίως σε βάθη τα οποία είναι απροσπέλαστα από έναν αυτοδύτη με συμβατικό εξοπλισμό» απαντά. «Κατά καιρούς έχουμε χρησιμοποιήσει εργαλεία ηχοβολιστικής σάρωσης του βυθού, έχουν όμως ένα μεγάλο κόστος χρήσης και υποστήριξης και δεν είναι κατάλληλα για όλα τα είδη βυθού. Προσωπικά, εξακολουθώ να πιστεύω ότι καμία συσκευή δεν μπορεί ακόμα να υποκαταστήσει το μάτι ενός έμπειρου ερευνητή».

 

Τα βήματα μετά την ανάσυρση από τον βυθό

Η ακολουθία διαχείρισης των ευρημάτων μετά την ανάσυρσή τους από τον βυθό είναι η εξής: καταγραφή, πρώτα σωστικά μέτρα, μεταφορά στα εργαστήρια συντήρησης στην Αθήνα, αφαλάτωση, μηχανικός καθαρισμός, συγκολλήσεις, τελική φωτογράφιση και σχεδιασμός. «Είναι μία μακροχρόνια διαδικασία στην οποία εμπλέκεται η ομάδα συντήρησης αρχαιοτήτων που πλαισιώνει την έρευνα» εξηγεί ο κ. Κουτσουφλάκης, με τον ίδιο να στέκεται ιδιαίτερα στην εξής φράση: «Οι μεγαλύτερες ανακαλύψεις για τον αρχαιολόγο γίνονται στις βιβλιοθήκες, όχι στη θάλασσα». Ανήκει στον θεμελιωτή της ναυτικής αρχαιολογίας στη Μεσόγειο Τζορτζ Μπας. «Συχνά ο ενάλιος αρχαιολόγος δεν αντιλαμβάνεται εξαρχής την πλήρη σημασία αυτού που βρίσκει» συνεχίζει. «Οι λεπτομερείς ταυτίσεις του υλικού γίνονται με συγκριτικά κριτήρια από υλικό χερσαίων και ενάλιων ερευνών των

τελευταίων 100 χρόνων. Είναι ένας τεράστιος όγκος δουλειάς που σπανίως ελκύει τα φώτα της δημοσιότητας. Η πραγματική κατανόηση των αρχαιολογικών δεδομένων και η ιστορική τους ερμηνεία είναι μία βασανιστική και χρονοβόρος διαδικασία που πραγματοποιείται σε περιβάλλον εξειδικευμένης βιβλιοθήκης».

Η σύληση των ελληνικών βυθών

Σε πολλά ναυάγια είναι φανερά τα σημάδια της σύλησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ναυάγιο με τους σπάνιους αμφορείς-καρότα (carrot shaped amphoras), το οποίο ήταν γνωστό στην κοινότητα των καλύμνιων σφουγγαράδων ήδη από τη δεκαετία του 1950. Λόγω του σπάνιου σχήματός τους, η απόσπαση και η ανέλκυση των αμφορέων είχε ξεκινήσει ήδη από εκείνη τη δεκαετία. Μάλιστα καθώς οι αμφορείς του ανώτερου επιφανειακού στρώματος ήταν καλυμμένοι από ένα παχύ στρώμα ασβεστολιθικών επικαθίσεων, γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι οι υποκείμενοι μισοθαμμένοι αμφορείς ήταν πιο καθαροί και σε καλύτερη κατάσταση. Ετσι οι ανώτεροι αμφορείς πετάχτηκαν στην άκρη και ξεκίνησε η απογύμνωση του ναυαγίου από το φορτίο του, η οποία συνεχίστηκε απρόσκοπτα μέχρι τη δεκαετία του 1990. «Σχεδόν όλα τα ναυάγια που έχουμε εντοπίσει παρουσιάζουν σημάδια σύλησης, η οποία έχει λάβει χώρα κυρίως κατά τις δεκαετίες 1960-1990» αναφέρει ο Γιώργος Κουτσουφλάκης. «Μου είναι ιδιαίτερα δυσάρεστο να διακρίνω αμφορείς από τα ναυάγια των Φούρνων σε αιτήσεις για άδειες κατοχής από ιδιώτες, αλλά και σε πλειστηριασμούς επώνυμων οίκων στο εξωτερικό. Συχνά πρόκειται για ακέραιους αμφορείς που προέρχονται από βάναυσα συλημένα ναυάγια, που σήμερα παρουσιάζουν πολύ φτωχά ίχνη κατά χώραν».

Τα επόμενα βήματα για τη δημιουργία μουσείου

Τα ερευνητικά σχέδια για τα επόμενα χρόνια είναι πλούσια. Συγκεκριμένα, το πενταετές πρόγραμμα (2020-2024) που εγκρίθηκε περιλαμβάνει δοκιμαστικές τομές σε δύο ναυάγια το 2021 και πρόκρισή τους τα επόμενα έτη για συστηματική ανασκαφή. «Το έργο αυτό θα υποστηριχθεί οικονομικά, υλικοτεχνικά και με ανθρώπινο δυναμικό από το Καθίδρυμα Κορσεαί, που δημιουργήθηκε το 2017 και εδρεύει στους Φούρνους. Πρόκειται για ένα πολύ φιλόδοξο και μακροπρόθεσμο πρόγραμμα που θα επεκταθεί πολύ πέραν του 2024 και σκοπό έχει τη συνολική ανασκαφή, ανέλκυση, δημοσίευση και μουσειακή έκθεση ενός αρχαίου ναυαγίου και του φορτίου του» εξηγεί ο κ. Κουτσουφλάκης. Εφέτος ήταν μία μεταβατική χρονιά για την έρευνα. «Αναλωθήκαμε κυρίως στη συμπληρωματική τεκμηρίωση ναυαγίων που πρόκειται στο μέλλον να καταστούν επισκέψιμα από το καταδυτικό κοινό. Ως ερευνητής της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων έχω το προνόμιο να βλέπω στον βυθό πράγματα τα οποία απέχουν πολύ της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας. Στόχος μας στο εγγύς μέλλον είναι να δοθεί αυτή η δυνατότητα και στον έλληνα αυτοδύτη». Εξετάζεται λοιπόν η δημιουργία ενός υποθαλάσσιου μουσείου στους Φούρνους αντιστοίχου εκείνου της Αλοννήσου; «Στο παρόν στάδιο διατυπώνεται μία πλήρης μελέτη επισκεψιμότητας δώδεκα ναυαγίων στους Φούρνους, μέσω ενός Ευρωπαϊκού Προγράμματος Interreg Ελλάδα – Κύπρος 2014-2020, που στοχεύει στη δημιουργία υποβρύχιων πολιτιστικών διαδρομών» απαντά. «Η μελέτη αυτή θα κατατεθεί στα τέλη του 2021 και ευελπιστώ ότι θα περάσει στη φάση της υλοποίησης. Ταυτόχρονα ωστόσο αναζητούνται με τη συνεργασία του Δήμου Φούρνων και οι κατάλληλοι χώροι για τη δημιουργία μιας επισκέψιμης Αρχαιολογικής Συλλογής ή Μουσείου στους Φούρνους, ώστε κάποια από τα ευρήματα που έχουμε ανελκύσει να επιστρέψουν στο νησί».

Έρη Βαρδάκη

Φωτογράφοι: Βασίλης Μεντόγιαννης, Αναστάσιος Αγάθος, copyright Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων