Η «Αραβική Ανοιξη» έκοψε τα λουλούδια της

«Μια νέα αρχή». Αυτός ήταν ο τίτλος της ιστορικής ομιλίας την οποία εκφώνησε ο Μπαράκ Ομπάμα στο πανεπιστήμιο του Καΐρου, στις 4 Ιουνίου 2009. Προτού καν περάσουν έξι μήνες, δηλαδή, από τη στιγμή που έγινε και επισήμως ο πρώτος αφροαμερικανός πρόεδρος στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η αλήθεια, βεβαίως, είναι πως πρόθεση του Ομπάμα και του επιτελείου του ήταν αυτή η νέα αρχή μα αφορά στις σχέσεις των ΗΠΑ με τους απανταχού μουσουλμάνους και τον κόσμο του Ισλάμ, οι οποίες είχαν πληγωθεί ανεπανόρθωτα μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στην καρδιά της Νέας Υόρκης και τα όσα ακολούθησαν. Αρκετοί, ωστόσο, φαίνεται πως δεν πήγαν πιο πέρα από τις τρεις αυτές λέξεις και τις ερμήνευσαν ως το… συνθηματικό που περίμεναν με αγωνία.

Πράγματι, εκατομμύρια κατοίκων του αραβικού κόσμου έμοιαζαν να είναι από καιρό έτοιμοι για την ευκαιρία να ζήσουν τη δική τους «άνοιξη». Ειδικά η νεολαία, η οποία αποτελούσε (και αποτελεί ακόμη) το πολυπληθέστερο και πιο δυναμικό τμήμα αυτών των κοινωνιών και αισθανόταν πως δεν χωρά στα ασφυκτικά στενά ρούχα που της είχαν ράψει ηγέτες και καθεστώτα.

Μετά λοιπόν από δεκαετίες καταπίεσης και από τη στιγμή που προδόθηκαν οριστικά και αμετάκλητα τα εθνικοαπελευθερωτικά οράματα και εγχειρήματα του πρόσφατου παρελθόντος (νασερισμός, μπααθισμός κ.λπ.), με τους εκφραστές τους να μετατρέπονται σε γκροτέσκες και απωθητικές φιγούρες, ενίοτε και σε στυγνούς δικτάτορες, η μεγάλη στιγμή φάνηκε να φτάνει. Τι καλύτερο, άλλωστε, από την παρουσία στον Λευκό Οίκο και το τιμόνι του «μεγάλου σατανά» ενός ανθρώπου ο οποίος είχε διαφορετική κουλτούρα και σαφώς πιο ανοιχτό μυαλό, μη διστάζοντας μάλιστα να καλεί σε «μια νέα αρχή»;

Ο πυροκροτητής

Υπό αυτό το πρίσμα και όπως συνήθως συμβαίνει στην πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών, το μόνο που έμενε ήταν η κατάλληλη αφορμή, έστω και ασήμαντη – όπως η εκρηκτική ύλη περιμένει τον πυροκροτητή που θα πυροδοτήσει τη μεγάλη έκρηξη. Ειδικά σε αυτή την περίπτωση, εξάλλου, δεν χρειαζόταν να είναι κανείς ειδήμων για να έχει «υποψιαστεί» ότι οι αραβικές κοινωνίες έμοιαζαν κυριολεκτικά με πυριτιδαποθήκη.

Ετσι, όταν ο 26χρονος Μοχάμεντ Μπουαζίζι, ένας υπαίθριος πωλητής φρούτων, προχώρησε στην απονενοημένη πράξη της αυτοπυρπόλησής του, στις 17 Δεκεμβρίου 2010, ήταν σαν να άνοιξε μονομιάς ο ασκός του Αιόλου. Οπως έγραψε η εφημερίδα The Guardian σε πρόσφατο αφιέρωμά της για τα δέκα χρόνια από εκείνο το σημαδιακό γεγονός, «σε κάθε γωνιά της περιοχής, η ιστορία του Μπουαζίζι ο οποίος έβγαζε μετά βίας 2 δολάρια την ημέρα και με αυτά προσπαθούσε να θρέψει την οκταμελή του οικογένεια, ενώ ταυτόχρονα ταπεινωνόταν από προκλητικούς και ασεβείς αξιωματούχους, προκάλεσε αλυσιδωτές εκρήξεις».

Εύκολα μπορεί κανείς να καταλάβει το γιατί συνέβη αυτό. Αρκεί να αναλογιστεί ότι ιστορίες σαν του Μπουαζίζι αφορούσαν εκατομμύρια κατοίκους των αραβικών χωρών, οι οποίοι ένιωθαν ακριβώς όπως αυτός: απελπισμένος και οργισμένος, έτοιμος να κάνει οτιδήποτε θα μπορούσε να τον σύρει έξω από τον βάλτο – ακόμη και μια πράξη που οδηγεί στον θάνατο.

Φυσικά, όπως συμβαίνει πάντοτε με τις μεγάλες εκρήξεις, κάθε προσπάθεια είτε να προγραμματιστούν είτε να ελεγχθούν οι συνέπειές τους αποδεικνύεται μάταια. Η ιστορία και οι κοινωνίες έχουν τους δικούς τους κανόνες και κινούνται με τον δικό τους ρυθμό. Οσοι κι αν έκαναν σχέδια πάνω στα ξεσπάσματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις εξελίχθηκαν σε γενικευμένες εξεγέρσεις, είτε αναγκάστηκαν να τα αναθεωρήσουν γρήγορα είτε διαπίστωσαν πως ήταν αδύνατο να πραγματωθούν.

Το κοινωνικό ζήτημα στο προσκήνιο

Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν οι λαοί των αραβικών χωρών. Ολοι αυτοί που είδαν τις ελπίδες τους για μια νέα αρχή προς ένα καλύτερο μέλλον να διαψεύδονται παταγωδώς στην πορεία, με αποτέλεσμα σύντομα να αναγκαστούν να αναρωτηθούν ποιος ή ποιοι ήταν αυτοί που τους είχαν προδώσει. Συχνά δε, ακόμη κι όταν τους ανακάλυπταν, διαπίστωναν ότι οι υπαίτιοι και δυνάστες τους ήταν πολύ δυνατοί για να πέσουν με ένα φύσημα του αέρα που έφερε μαζί της αυτό που ονομάστηκε «Αραβική Ανοιξη».

Το λεγόμενο κοινωνικό ζήτημα ήρθε ορμητικά στο προσκήνιο, φιλοδοξώντας να κυριαρχήσει και να θέσει την ατζέντα των αλλαγών και ανατροπών. Νέοι και μέχρι τότε ανώνυμοι άνθρωποι έγιναν για λίγες ημέρες και εβδομάδες πρωταγωνιστές, υποκείμενα της δράσης αντί αντικειμένων της πάσης φύσης καταπίεσης. Μορφωμένοι, με φιλελεύθερες έως (ακρο)αριστερές απόψεις, στην καθημερινή ζωή των οποίων το Διαδίκτυο έπαιζε σημαντικό ρόλο, επιχείρησαν να ενωθούν για να καταφέρουν να γυρίσουν τη σελίδα – στην Τυνησία και την Αίγυπτο, στη Λιβύη και τη Συρία, στον Λίβανο και το Ιράκ, στο Μπαχρέιν και την Υεμένη.

Δυστυχώς, όμως, δεν ήταν αυτό το μοναδικό ζήτημα που ξεπήδησε μέσα από τη ρωγμή την οποία άνοιξε στην Τυνησία η αυτοπυρπόληση του Μπουαζίζι. Μαζί του βρήκε τον δρόμο προς την επιφάνεια και το θρησκευτικό, καθώς μια σειρά ισλαμικά κόμματα – από το Ενάχντα της Τυνησίας μέχρι τους Αδελφούς Μουσουλμάνους της Αιγύπτου – είδαν την ευκαιρία να αναλάβουν επιτέλους την εξουσία που τους στερούσαν μέχρι τότε.

Αναμφίβολα δε, το Ισλαμικό Κράτος αποτέλεσε την πιο ακραία και αποκρουστική έκφραση αυτής της πλευράς. Η ανακήρυξη του «χαλιφάτου» του, η κατάργηση ακόμη και των ελάχιστων στοιχειωδών ελευθεριών και δικαιωμάτων που είχαν απομείνει στην επικράτειά του, τα αμέτρητα εγκλήματα που διέπραξε (αρκετά σε ζωντανή μετάδοση) σφράγισαν τις εξελίξεις που ακολούθησαν τις αρχικές τεκτονικές αναταράξεις.

Η γεωπολιτική σκακιέρα

Ταυτόχρονα αναδύθηκαν μια σειρά γεωπολιτικές επιδιώξεις οι οποίες έμοιαζαν να βρίσκονται σε… καταστολή επί δεκαετίες, περιμένοντας επίσης την κατάλληλη συγκυρία για να εκδηλωθούν. Ενας τρομακτικός γύρος ανταγωνισμών και συγκρούσεων πυροδοτήθηκε σε ολόκληρη τη ζώνη του Μάγρεμπ και της Μέσης Ανατολής, με την εμπλοκή περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων – ΗΠΑ, Ρωσίας, Γαλλίας, Τουρκίας, Σ. Αραβίας, Ιράν και άλλων – οι οποίες συγκρούονταν αδυσώπητα είτε απευθείας είτε δι’ αντιπροσώπων.

Ολόκληρες χώρες διαλύθηκαν, σύνορα άλλαξαν (έστω και ντε φάκτο), διεθνείς συνθήκες αμφισβητήθηκαν. Οπως όλοι συνειδητοποιούν, μάλιστα, από τα όσα συμβαίνουν και στη γειτονιά μας, η διαδικασία αυτή δεν φαίνεται να έχει ολοκληρωθεί και ίσως μας επιφυλάσσει πολλές ακόμη δυσάρεστες εκπλήξεις.

Με όλα όσα έχουν μεσολαβήσει στα δέκα αυτά χρόνια, οι λαοί μοιάζουν να έχουν και πάλι μπει στο περιθώριο, επιστρέφοντας στον γνωστό γι’ αυτούς ρόλο του κομπάρσου. Οι δε δυνάστες τους, στις διαμαρτυρίες που συνεχίζουν να ξεσπούν, απαντούν πότε με καταστολή και πότε με κυνισμό. Τον ίδιο κυνισμό που επέδειξαν το 2011 οι τότε κυβερνήσεις Βρετανίας, Γαλλίας και Ιταλίας, που ενώ αποθέωναν τον Καντάφι και έκλειναν μπίζνες μαζί του, μόλις είδαν την αλλαγή να έρχεται τον συνέτριψαν, ποντάροντας σε ακόμη καλύτερες θέσεις την επόμενη ημέρα. Τον ίδιο που επέδειξε και ο Ερντογάν, ο οποίος δεν δίστασε όλο αυτό τον καιρό να «παίξει» και με τον Isis και με τους Κούρδους, και με τις ΗΠΑ και με τη Ρωσία.

Η εικόνα που επικρατεί στα μέτωπα των τότε εξεγέρσεων επιτρέπει στον καθένα να βγάλει τα συμπεράσματά του και να τους κρίνει.