FoodOmicsGR: Η μεγαλύτερη ελληνική ερευνητική σύμπραξη απογειώνει την αγροδιατροφή

Γράφει η Βάσω Μιχοπούλου

Ο κύριος Ανδρέας Κ. είναι ένας 65χρονος παραγωγός μελιού στο Καρπενήσι, ο οποίος πιστεύει ότι το μέλι του είναι ξεχωριστό. Είναι όμως πράγματι ξεχωριστό; Και αν ναι, τι είναι αυτό που του προσδίδει υπεραξία; Το ξεχωριστό αυτό στοιχείο, το οποίο γνωρίζει εμπειρικά ο παραγωγός, θα μπορούσε να τεκμηριωθεί και επιστημονικά αν ο ίδιος είχε έναν τρόπο να κάνει μια πλήρη χαρτογράφηση της μοριακής σύστασης του προϊόντος του με τη χρήση των πιο εξελιγμένων τεχνικών πολυδύναμης ανάλυσης, ώστε να αναδείξει την αυθεντικότητά και τη διατροφική του αξία και γιατί όχι, να προχωρήσει ακόμη και σε κλινικές δοκιμές για να διαπιστώσει την ευεργετική του επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό. Πιθανώς, όλο αυτό να ακούγεται ως μια πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ απλή. Και για να ακριβολογήσουμε ήρθε η FoodOmicsGR για να την κάνει πιο απλή από ποτέ.

Η FoodOmicsGR είναι μια ερευνητική υποδομή που ιδρύθηκε με στόχο να συνενώσει δράσεις και να εδραιώσει ερευνητικές ομάδες από οκτώ ελληνικά πανεπιστήμια-ερευνητικά κέντρα σε μια εθνική υποδομή και «να οδηγήσει στην ανάπτυξη μεθόδων για τον ενδελεχή μοριακό χαρακτηρισμό τροφίμων με ωμικές τεχνολογίες για την ανάδειξη της αυθεντικότητας, της ποιότητας και της ευεργετικής επίδρασης στην ανθρώπινη υγεία», όπως εξηγεί ο Καθηγητής Νικόλαος Θωμαΐδης, από το Εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας, του Τμήματος Χημείας του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, που είναι μέλος της υποδομής, η οποία είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο.

«Δεν έχει δημιουργηθεί ξανά κάτι αντίστοιχο σε σύνολο εργαστηρίων και σε επίπεδο τεχνογνωσίας και εξειδίκευσης, καθώς συμμετέχουν ειδικοί από όλους τους ερευνητικούς κλάδους», σχολιάζει ο ίδιος διευκρινίζοντας πως στη FoodOmicsGR συμμετέχουν το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (συντονιστής του έργου), το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας και το Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ).

Foodomics, μια mainstream τάση

Η FoodOmicsGR ακολουθεί την τάση στην ανάλυση τροφίμων foodomics, η οποία συνδυάζει την επιστήμη τροφίμων και διατροφής με τις πρόσφατες εξελίξεις στην αναλυτική χημεία, κυρίως στα τεχνολογικά εργαλεία “omics” (γονιδιωματική, μεταγραφωματική πρωτεομική, μεταβολομική) και στη βιοπληροφορική-χημειομετρία με χρήση τεχνολογιών μηχανικής εκμάθησης. Στο πλαίσιο αυτού του ερευνητικού trend, οι αναλυτικοί χημικοί ξεπερνούν την ανίχνευση και ταυτοποίηση των συστατικών διαφόρων δειγμάτων και αντιμετωπίζουν την πρόκληση της ολιστικής χαρτογράφησης του προφίλ ενός τροφίμου ή ενός βιολογικού δείγματος με τη χρήση των πιο σύγχρονων τεχνικών πολυδύναμης ανάλυσης, ικανοποιώντας ταυτόχρονα τις απαιτήσεις της αειφόρου ανάπτυξης και της πράσινης ή βιώσιμης παραγωγής.

Οι προηγμένες τεχνολογίες “omics” (η κατάληξη –omics σημαίνει τη μελέτη μιας ομάδας μορίων με παρόμοια χαρακτηριστικά) είναι η γονιδιωματική (genomics), που αφορά στη μελέτη του συνόλου των γονιδίων ενός οργανισμού και στην αποσαφήνιση της λειτουργίας και του ρόλου τους, η μεταγραφωματική (transcriptomics) που συνίσταται στη μελέτη του συνόλου των μεταγραφημάτων (mRNA) τα οποία παράγονται σε ένα κύτταρο ή είδος κυττάρων ή οργανισμό, η πρωτεομική (proteomics) που πραγματεύεται την ανάλυση του συνόλου των πρωτεϊνών και πεπτιδίων τα οποία κωδικοποιούνται από το γονιδίωμα ενός οργανισμού και τέλος η μεταβολομική (metabolomics) που μελετά τη σύσταση, τη δυναμική και τις αλληλεπιδράσεις των μεταβολιτών σε κύτταρα, ιστούς και βιολογικά υγρά σε σχέση με παρεμβολές ή αλλαγές στο περιβάλλον τους.

Το foodomics έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της θετικής επίδρασης βιοδραστικών ενώσεων σε διάφορα βιολογικά μοντέλα διατροφής και σε διαφορετικά μοριακά επίπεδα και κατά συνέπεια στο σχεδιασμό νέων τροφίμων και συστατικών τροφίμων που προάγουν την υγεία. Με τις νέες αναλυτικές μεθόδους μπορεί να ληφθεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός μετρήσεων. Με χρήση προηγμένων στατιστικών εργαλείων οι ερευνητές έχουν η δυνατότητα να διασυνδέουν τη διατροφή, τα τρόφιμα και τα συστατικά τους με τον άνθρωπο, την υγεία και τις ασθένειες. Συνεπώς, ως foodomics μπορεί να οριστεί μια ολοκληρωμένη, υψηλής απόδοσης προσέγγιση για την αξιοποίηση της επιστήμης των τροφίμων, υπό το πρίσμα της βελτίωσης της ανθρώπινης διατροφής.

FoodΟmics made in Greece

Αν υπήρχε ένα ανθρώπινο είδος για να παρομοιάσει κάποιος τη φιλοσοφία, την ιδιαιτερότητα και την επιστημονική ηθική της ελληνικής υποδομής FoodΟmicsGR, αυτό θα ήταν το Homo Collaboratus, καθώς αποτελεί τον ορισμό της συνεργατικότητας σε εθνικό ερευνητικό επίπεδο. Το επιστημονικό προσωπικό της  FoodOmicsGR περιλαμβάνει περί τους 80 ερευνητές από 20 ειδικότητες, από τους οποίους οι 32 είναι νέοι ερευνητές (υποψήφιοι διδάκτορες, και μεταδιδάκτορες). Μάλιστα, τέσσερις από αυτούς επαναπατρίστηκαν για να ενταχθούν στην υποδομή. Η FoodOmicsGR συνεργάζεται με μεγάλα consortiums εντός και εκτός Ελλάδας, ιδιωτικές εταιρίες, κλινικές και εργαστήρια του ιδιωτικού τομέα και του ελεγκτικού μηχανισμού. Η υποδομή συγκεντρώνει πολύ μεγάλες δυνάμεις αναλυτικής χημείας για να αναδείξει το ελληνικό τρόφιμο (λάδι, οίνος μέλι, γαλακτοκομικά, κ.ά) την ποιότητά του, αλλά και τα μοναδικά χαρακτηριστικά του σε σχέση με την γεωγραφική προέλευση, τη διατηρησιμότητα και την ασφάλειά του, τη μοναδική του ταυτότητα, την αυθεντικότητά και τη θρεπτική του αξία, αλλά και για να αξιοποιήσει τα βιομηχανικά απόβλητα και να ενισχύσει τον μηχανισμό ελέγχου ασφάλειας των τροφίμων και τους ισχυρισμούς υγείας μέσω μελετών διατροφικής παρέμβασης. Μέχρι τώρα αυτό γινόταν από διάφορα ερευνητικά εργαστήρια της χώρας, όπως αυτό του Καθηγητή Ν. Θωμαΐδη στο ΕΚΠΑ, αλλά χωρίς συντονισμό και με διάσπαση.

Η ιδέα για την ίδρυση της FoodOmicsGR προήλθε μετά από τον προβληματισμό και από μια σειρά συζητήσεων των ερευνητών που συμμετέχουν στην υποδομή σχετικά με τη διαπίστωσή τους ότι πολλές από τις εταιρείες με τις οποίες έρχονταν σε επαφή δεν είχαν δυνατότητες έρευνας και ανάπτυξης (R&D), αλλά και ανάλυσης των προϊόντων τους (analytic capacities).

Από την άλλη διαπίστωναν την έλλειψη ενός «καλοκουρδισμένου» μηχανισμού, σε ερευνητικό επίπεδο που να συντονίζει τις επιμέρους σημαντικές ερευνητικές δράσεις στον τομέα της αγροδιατροφής. Το κάθε μέλος της υποδομής λειτουργεί και ως ένας innovation broker της FoodOmicsGR η οποία διαθέτει και τον χαρακτήρα ενός food innovation hub, όπως εξηγεί ο καθηγητής Ζωοτεχνίας της Κτηνιατρικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου και μέλος της υποδομής Γιώργος Αρσένος: «Υποθέστε ότι ένας μικρός συνεταιρισμός κτηνοτρόφων θέλει να κάνει ένα επιχειρηματικό βήμα, να παραγάγει ένα νέο προϊόν, για παράδειγμα ένα γιαούρτι, αλλά δεν ξέρει πώς να το κάνει. Εμείς μπορούμε να τον βοηθήσουμε ξεκινώντας από την ολιστική διαχείριση της εκτροφής, δηλ. από τον στάβλο και τις τροφές που χορηγούμε στα ζώα και φτάνοντας μέχρι τον σχεδιασμό του προϊόντος και την πιστοποίηση. Μπορούμε να κάνουμε μοναδικό το προϊόν προσδίδοντάς του υπεραξία βάσει του μοριακού του προφίλ, της αυθεντικότητας και της γεωγραφικής του προέλευσης».

«Οικοδομώντας» ένα ισχυρό brand name

Κάποιος είπε κάποτε πως τα προϊόντα φτιάχνονται στο εργοστάσιο, αλλά τα brands φτιάχνονται στην καρδιά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πως τα brands δημιουργούνται και με τη συμβολή της FoodOmicsGR. «Branding σημαίνει πως λες μια τεκμηριωμένη με στοιχεία ιστορία. Το ίδιο κάνουμε κι εμείς, αναδεικνύουμε και πλασάρουμε ένα διατροφικό προϊόν βάσει των χαρακτηριστικών του και της υπεραξίας του. Αφηγούμαστε την επιστημονικά τεκμηριωμένη ιστορία του. Για παράδειγμα, παράγουμε ένα κασέρι από μια σπάνια φυλή προβάτων που εκτρέφονται στην περιοχή της Ηπείρου.

Αν πάνω στη συσκευασία του προϊόντος υπάρχει ένα QRcode το οποίο ο καταναλωτής θα «διαβάσει» με το έξυπνο κινητό του, τότε θα πληροφορηθεί τι περιέχει το τυρί, πού και από ποιόν έχει παραχθεί και με ποια διαδικασία, ποια διαδρομή ακολούθησε μέχρι να φτάσει στο ράφι ή ακόμη και τι τροφή κατανάλωσαν τα ζώα από τα οποία ελήφθη το γάλα. Με αυτό τον τρόπο, αυτομάτως το προϊόν καθίσταται μοναδικό, ενώ η ίδια η διαδικασία λειτουργεί και ως ασπίδα εναντίον των ελληνοποιήσεων», εξηγεί ο καθηγητής Αρσένος, ο οποίος δεν σταματά στο branding αλλά προχωράει και σε αλλαγές διατροφικών προτύπων, καταναλωτικών συνηθειών ή ακόμη και σε ανατροπές παγιωμένων αντιλήψεων. «Υποθέστε πως ένας παραγωγός βιολογικών αυγών από κότες ελευθέρας βοσκής επιθυμεί να ελέγξει τα μοριακά χαρακτηριστικά των προϊόντων του, δηλαδή να προσδιορίσει εκείνο το στοιχείο που τους προσδίδει υπεραξία.

Το αυγό είναι ένα super food μεγάλης διατροφικής αξίας. Αν υποθέσουμε πως αυτός ο παραγωγός προχωρήσει σε κλινικές δοκιμές και διαπιστώσει ότι τα προϊόντα του δεν ανεβάζουν τη χοληστερίνη, όπως πιστεύεται, τότε έχει ανατρέψει μια παγιωμένη αντίληψη και έχει δημιουργήσει ένα νέο διατροφικό πρότυπο», λέει ο Καθηγητής Αρσένος παραθέτοντας ακόμη ένα παράδειγμα: «μέχρι το 2010 δεν υπήρχε κατσικίσιο γάλα στα ελληνικά σούπερ μάρκετ. Το εργαστήριο μας μαζί με μια μικρή καθετοποιημένη αιγοτροφική μονάδα στην Άνω Καλλινίκη Φλώρινας σχεδιάσαμε το προϊόν και το προωθήσαμε στην αγορά. Αλλάζοντας τον φακό μέσα από τον οποίο βλέπουμε ένα προϊόν αναδιαμορφώνουμε τις καταναλωτικές συνήθειες ανοίγοντας νέα μονοπάτια στην παραγωγή», καταλήγει ο Έλληνας επιστήμονας.

Με έδρα τη Θεσσαλονίκη

Ο καθηγητής Ν. Θωμαΐδης υποστηρίζει πως η FoodOmicsGR αναπτύχθηκε καταρχάς για να εξυπηρετήσει τις ερευνητικές ανάγκες των ελλήνων ερευνητών και να υπηρετήσει την «Εθνική Στρατηγική Έξυπνης Εξειδίκευσης» για την Έρευνα, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας (ΕΤΑΚ), που εστιάζει τις προσπάθειες και τους πόρους στα ισχυρά σημεία και ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα της χώρας. «Προτεραιότητα έχουν οι ερευνητικοί οργανισμοί που «τρέχουν» προγράμματα έρευνας και καινοτομίας με άξονα την αγροδιατροφή. Δευτερευόντως μπορούμε να δεχτούμε αιτήματα από παραγωγούς ή βιομηχανίες τροφίμων», εξηγεί ο ίδιος.

Ποια είναι όμως η διαδικασία προσέγγισης της υποδομής από έναν ενδιαφερόμενο; Ο συντονισμός της FoodOmicsGR γίνεται από τον καθηγητή Αναλυτικής Χημείας στο ΑΠΘ, Γεώργιο Θεοδωρίδη και τη διεπιστημονική ομάδα BIOMIC, με έδρα το Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας και Καινοτομίας (ΚΕΔΕΚ) του ΑΠΘ στη Θέρμη. Στο συντονιστικό όργανο συμμετέχουν εκπρόσωποι από τα συνεργαζόμενα πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα. Στην ιστοσελίδα της υποδομής (http://foodomics.gr/) υπάρχουν πληροφορίες και έντυπα με τα οποία μπορεί κάποιος ενδιαφερόμενος να υποβάλει το αίτημά του. Τα αιτήματα ταξινομούνται ανά κατηγορία και κατόπιν οι διαχειριστές εντοπίζουν τον expert, δηλαδή εκείνο το εργαστήριο της υποδομής που εξειδικεύεται στην έρευνα του προϊόντος που σχετίζεται με το αίτημα. Για παράδειγμα, αν κάνει αίτημα ένας ελαιοπαραγωγός, οι υπεύθυνοι της υποδομής θα τον παραπέμψουν στο αντίστοιχο εργαστήριο της FoodOmicsGR που εξειδικεύεται στην έρευνα του ελαιολάδου. Στη συνέχεια οι ερευνητές επικοινωνούν με τον ενδιαφερόμενο και ξεκινά η επαφή.

Ο Καθηγητής Νίκος Θωμαΐδης ευελπιστεί ότι μέσω της FoodOmicsGR θα ενθαρρυνθεί και η σχέση της βιομηχανίας με την έρευνα, καθώς η πρώτη θα ανοίξει δρόμο μέσα από στοχευμένη έρευνα στα πανεπιστήμια: «Μέχρι τώρα η έρευνα αγνοούσε τις ανάγκες της βιομηχανίας, ενώ η βιομηχανία στεκόταν με καχυποψία απέναντι στις δυνατότητες των ελληνικών ερευνητικών εργαστηρίων. Ελπίζουμε ότι αυτή η διαχρονικού χαρακτήρα παθογένεια θα εξαλειφθεί με τον καιρό».

Η Εθνική Ερευνητική Υποδομή FoodOmicsGR, η οποία χρηματοδοτήθηκε με τρία εκατομμύρια ευρώ από την Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, εντάσσεται στη Δράση «Ενίσχυση των Υποδομών Έρευνας και Καινοτομίας», είναι ανοιχτή σε συνεργασίες και δέχεται σχετικές προτάσεις με απώτερο στόχο τη διερεύνηση ερευνητικών-αναπτυξιακών θεμάτων. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της «Εθνικής Στρατηγικής Έξυπνης Εξειδίκευσης» για την Έρευνα, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας (ΕΤΑΚ), που εστιάζει τις προσπάθειες και τους πόρους στα ισχυρά σημεία και ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα της χώρας, η οποία εκπονήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, στο πλαίσιο της χρηματοδότησης από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά & Επενδυτικά Ταμεία-ΕΔΕΤ. Η διαδικασία αυτή εφαρμόζεται μέσω της «Επιχειρηματικής Ανακάλυψης» που στοχεύει στην εξεύρεση νέων επιχειρηματικών ευκαιριών για την αξιοποίηση της γνώσης και την ενσωμάτωσή της σε αλυσίδες αξίας σε τομείς όπου η έρευνα και η καινοτομία μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη σημαντικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.