Το μυστήριο των μύρων: Πότε άρχισε να απεικονίζεται ως Αφρικανός ο Μάγος Βαλτάσαρ;

Οι τρεις Μάγοι, δηλαδή οι βασιλείς ή οι Σοφοί που χάρισαν στο θείο βρέφος μύρα, λιβάνι και χρυσό ακολουθώντας το αστέρι της Βηθλεέμ (που φέτος εμφανίστηκε ξανά στους ουρανούς), έχουν υπάρξει ανέκαθεν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες, που δημιουργούσαν διακοσμημένα κουτιά, κούπες και δοχεία. Οι πίνακες τους απεικονίζουν μαζί με υποκόμους, υπηρέτες, στρατιώτες και κοπάδια ζώων –μια ολόκληρη βασιλική ακολουθία. Φορώντας τα πιο εκλεπτυσμένα ρούχα τους, διασχίζουν ερήμους και βουνά ακολουθώντας το φως. Οι προσκυνητές της ταπεινής φάτνης, δείχνουν αναμφίβολα υπέροχοι.

Αν και το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο δεν ονοματίζει αυτή τη βασιλική τριάδα, τους γνωρίζουμε ως Βαλτάσαρ, Κασπάρ και Μελχιόρ, χάρη σε ένα ελληνικό χειρόγραφο του 500 μ.Χ. Μέχρι το Μεσαίωνα δεν είχαν ακόμη… αναβαθμιστεί σε βασιλείς. Θεωρούνταν απλοί αστρονόμοι. Και σε ένα κείμενο που αποδίδεται στον Σεβάσμιο Βέδα, έναν μοναχό-ιστορικό από τη Νορθουμβρία, ο Βαλτάσαρ γίνεται μαύρος για πρώτη φορά. Παρά την παρουσίασή του από τον Βέδα, όμως, υπάρχουν ελάχιστες απεικονίσεις ενός μαύρου Βαλτάσαρ πριν το 1400, κατά πάσα πιθανότητα επειδή οι Ευρωπαίοι του Μεσαίωνα δεν είχαν ακριβείς γνώσεις για την εικόνα των Αφρικανών. Ένας πίνακας της Αναγέννησης έγινε το σημείο καμπής, από το οποίο και έπειτα άρχισε να δίνεται έμφαση στο χρώμα του δέρματος του Βαλτάσαρ. Και πράγματι, οι πίνακες αυτής της τόσο εορταστικής σκηνής του προσκυνήματος, έδωσαν μερικές από τις πλουσιότερες απεικονίσεις μαύρων ανθρώπων στην ευρωπαϊκή τέχνη.

Πρώτες εμφανίσεις

Οι καλλιτέχνες της Ευρώπης του 15^ου και 16^ου αιώνα, ουσιαστικά εφηύραν την εικόνα του Βαλτάσαρ ως μαύρου βασιλιά. Η ανάδυση ενός μαύρου χαρακτήρα που απεικονιζόταν ρεαλιστικά στην αναγεννησιακή τέχνη, δεν ήταν αποτέλεσμα του ισχυρισμού του Βέδα, ο οποίος είχε αγνοηθεί για πολύ καιρό, αλλά την αυξανόμενη ορατότητα άλλων φυλών σε μια Ευρώπη που μέχρι τότε παρέμενε αρκετά αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Ήταν προϊόν των κατακλυσμιαίων γεγονότων σε όλο τον κόσμο, που περιλάμβαναν την εξερεύνηση του Ατλαντικού από ισπανικά και πορτογαλικά πλοία και την έναρξη του εμπορίου –αλλά και του δουλεμπορίου- με τα λιμάνια της Αφρικής. Πίσω από αυτές τις σκούρες πινελιές, κρύβεται μια νεοφυής περιέργεια για τους ανθρώπους και τους λαούς: Η «ανθρωπιστική» σκέψη της Αναγέννησης που ενέπνευσε τον Γάλλο φιλόσοφο Μονταίν να ανακηρύξει ισάξια όλα τα έθιμα του πλανήτη. Επίσης, ενέπνευσε τον Σαίξπηρ να δημιουργήσει τον μαύρο ήρωά του, Οθέλλο.

Η Λατρεία των Μάγων του Ντύρερ

Στον πίνακα «Η Λατρεία των Μάγων» του Άλμπρεχτ Ντύρερ, που φιλοτεχνήθηκε στο σπίτι του καλλιτέχνη στη Νυρεμβέργη το 1504, ένας νεαρός μαύρος άνδρας με κοντά μαλλιά και κόκκινο κολάν στέκεται κομψός, κρατώντας ένα σφαιρικό, χρυσό κύπελλο γεμάτο μύρα. Ο βασιλιάς που στέκεται δίπλα του, στρέφεται για να κοιτάξει το δώρο του –ή ίσως τα πόδια του. Αυτή η λεπτομέρεια έχει προκαλέσει συζητήσεις, αφού ο μακρυμάλλης μάγος που είναι μισοστραμμένος προς τον διπλανό του, είναι μια αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του Ντύρερ –που ήταν bi.

Το πιο ενδιαφέρον σε αυτές τις απεικονίσεις, είναι το γεγονός ότι η παρουσίαση του Βαλτάσαρ ως μαύρου αποτελούσε συνειδητή επιλογή. Οι καλλιτέχνες δεν υποχρεώνονταν να τον παρουσιάσουν με αυτό τον τρόπο –ούτε επέλεγαν όλοι αυτή την απεικόνιση. Στη Φλωρεντία, για παράδειγμα, ο Βαλτάσαρ παρέμενε πεισματικά λευκός. Όλοι οι βασιλείς στη διάσημη «Λατρεία των Μάγων» του Μποτιτσέλι (1475) είναι λευκοί. Αυτό συμβαίνει γιατί στην πραγματικότητα πρόκειται για πορτραίτα της οικογένειας των Μεδίκων, που ήθελαν να ταυτιστούν με τους σοφούς και ευγενείς μονάρχες.

Ο Βαλτάσαρ του Αντρέα Μαντένια

Ο καλλιτέχνης Αντρέα Μαντένια από τη Βόρεια Ιταλία, φιλοτέχνησε αντίστοιχους πίνακες στους οποίους ο Βαλτάσαρ ήταν Αφρικανός. Σε μια πολύ προσωπική δουλειά του, βλέπουμε μια πορσελάνινη κούπα ανάμεσα στα δώρα των μάγων. Για να βρεθεί στη φάτνη, θα έπρεπε να είχε ταξιδέψει εκεί από την Κίνα. Ο συγκεκριμένος αναχρονισμός συνάδει με την απόφαση του Μοντένια να φιλοτεχνήσει έναν μαύρο Βαλτάσαρ: Ο καλλιτέχνης φαίνεται να αντλεί την έμπνευσή του από τον κόσμο γύρω του. Ο Μοντένια είχε ενταχθεί μέσω του γάμου του στην καλλιτεχνική οικογένεια Μπελίνι της Βενετίας, μιας ακμάζουσας εμπορικής πόλης όπου θα μπορούσες να βρεις μια κινεζική κούπα και –όπως φαίνεται και από την ιστορία του Οθέλλου- να γνωρίσεις μαύρους ανθρώπους.

Οι μαύροι Βαλτάσαρ της αναγεννησιακής τέχνης, συχνά συνδέονται με τέτοια κοσμοπολίτικα λιμάνια. Το παράδειγμα του Γιαν Γκόσαερτ είναι χαρακτηριστικό. Το πιθανότερο είναι ότι η καριέρα του ξεκίνησε στο Άντβερπ, ένα από τα πιο ζωντανά λιμάνια της Ευρώπης και ένα μέρος όπου ζούσαν και εργάζονταν Αφρικανοί. Το 1521, ο Ντύρερ επισκέφθηκε το λιμάνι και φιλοτέχνησε έναν συγκινητικά προσωπικό πίνακα της Καταρίνα, μιας μαύρης υπηρέτριας στο σπίτι του Πορτογάλου εμπόρου João Brandão. Στο ημερολόγιό του, ο Ντύρερ μιλά για τις συναντήσεις του με Πορτογάλους εμπόρους που του χάριζαν εξωτικά δώρα.

Ο υπνωτιστικός πίνακας του Μπος

Στον παραληρηματικό, υπνωτιστικό πίνακα του Ιερόνυμου Μπος, «Η Λατρεία των Μάγων», που φιλοτεχνήθηκε για ένα ζευγάρι στο Άντβερπ στη δεκαετία του 1490, ο Ιωσήφ πλένει την πάνα του Ιησού, καθώς μυστηριώδη πλήθη συρρέουν προς τον στάβλο, ενώ ο Αντίχριστος κοιτάζει κακόβουλα. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί το μεγαλείο του Βαλτάσαρ του Μπος. Ο φανταστικός λευκός μανδύας που φορά ο Μάγος, έρχεται σε έντονη αντίθεση με το χρώμα του δέρματός του, και δημιουργεί μια σουρεαλιστικά ευχάριστη σύνθεση, καθώς χύνεται στο έδαφος με την κρεμώδη κι όμως στερεή υφή του, στολισμένος με περίπλοκες λεπτομέρειες φύλλων που μοιάζουν περισσότερο σκαλιστές παρά κεντημένες. Θα μπορούσε να είναι ένα από τα έργα τέχνης από φίλντισι, που έφερναν μαζί τους τα πορτογαλικά πλοία επιστρέφοντας από τη δυτική Αφρική. Ο Βαλτάσαρ του Μπος, σχεδόν μοιάζει να φορά αφρικανική τέχνη.

Και αν η περιγραφή μοιάζει υπερβολική, δεν πρόκειται για μεμονωμένο γεγονός. Άλλη μια «Λατρεία των Μάγων», αυτή τη φορά από τον μαθητή του Μπος, Πίτερ Μπρίγκελ τον Πρεσβύτερο, επίσης παρουσιάζει τον Βαλτάσαρ με ιβουάρ μανδύα. Και το δώρο του είναι ένα χρυσό δοχείο στο σχήμα ενός ιστιοφόρου, μια κυριολεκτική απεικόνιση του εμπορίου χρυσαφιού και ανθρώπων στον Ατλαντικό Ωκεανό. Ο Μπος φιλοτέχνησε την λατρεία του στη δεκαετία που ο Κολόμβος έφτασε για πρώτη φορά στον Νέο Κόσμο. Η δημιουργία του παρουσιάζει μια καινούργια γη, με το άστρο να λάμπει επάνω από μια σοκαριστικά φουτουριστική πόλη και αντανακλά το αριστούργημά του «Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων». Η λατρεία του Μπος είναι ένας παραισθησιογόνος υπαινιγμός ενός κόσμου που αναγεννιέται, όπου οι σκλάβοι που ίσως έβλεπε στο Άντβερπ έχουν μεταμορφωθεί σε έναν ευγενή βασιλιά και τους ακολούθους του.

Ένας κόσμος που διευρυνόταν

Ο Ντύρερ δίνει στον μαύρο βασιλιά του την πόζα ενός κλασικού αγάλματος και, μέσα από την αυτοπροσωπογραφία, μοιάζει να στρέφει στον προσκυνητή βασιλιά το ίδιο βλέμμα που επεφύλασσε και στους άνδρες που συνάντησε σε ένα ταξίδι του στη Βενετία, σε γραπτά του για το οποίο μιλά για σέξι στρατιώτες. Ο θαυμασμός του μοιάζει να ομολογεί πάθη που ξεπερνούν τα σύνορα. Ο καλλιτέχνης έγραφε για την «διακριτική εξυπνάδα των ανθρώπων από ξένες χώρες» και τα δώρα που μεταφέρει ο Βαλτάσαρ του θα μπορούσαν να είναι μια έκφραση του θαυμασμού του για αυτούς.

Είναι βέβαιο πως δεν μπορεί να κατηγορήσει κανείς τον Ντύρερ, τον Μπος ή τον Μπρίγκελ ότι φιλοτέχνησαν κόσμους που κατοικούνταν μόνο από λευκούς. Ο πίνακας του Μπρίγκελ «Λατρεία των Μάγων στο Χιόνι», φέρνει τους βασιλείς από την Ανατολή μπροστά σε ένα αρχετυπικά ευρωπαϊκό χωριό και στα παγωμένα Χριστούγεννά του. Νιφάδες σκορπίζονται πάνω στον καμβά –δεν είναι μόνο η πρώτη φορά που εμφανίζονται, αλλά και μια από τις πιο ριζοσπαστικές απεικονίσεις τους, καθώς ο Μπρίγκελ φλερτάρει με την αφαίρεση, καθώς αναπαριστά μια μονόχρωμη χώρα των θαυμάτων.

Μοιάζει με χριστουγεννιάτικη κάρτα με αναβολικά, η εορταστική περίοδος τραβηγμένη στα άκρα της. Οι στέγες, βαριές από χιόνι, έχουν βαφτεί λευκές. Το έδαφος είναι λευκό. Όμως δεν είναι λευκοί όλοι οι άνθρωποι. Η σκηνή της Λατρείας των Μάγων γίνεται μέρος της ζωής στο χωριό και ο Βαλτάσαρ ένα απλό κομμάτι του μωσαϊκού της Ευρώπης. Η εικόνα του περνά σχεδόν απαρατήρητη, ακριβώς επειδή αποτελεί φυσικό μέρος του σκηνικού.

(Με πληροφορίες από Guardian)