Βαλτάσαρ: Η επανάσταση του μαύρου Μάγου που προσκύνησε τον Ιησού

Οι Τρεις Μάγοι, αποκαλούμενοι και «τρεις βασιλείς» ή «σοφοί», αναφέρονται στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον και στη χριστιανική παράδοση ως οι διακεκριμένοι ξένοι που επισκέφθηκαν τον Ιησού Χριστό μετά τη γέννησή του, προσφέροντάς του ως δώρα χρυσό, λιβάνι και σμύρνα, αφού ακολούθησαν ένα αστέρι που τους οδήγησε στον νεογέννητο Ιησού. Η παράδοση της δυτικής ζωγραφικής παρουσιάζει τους Μάγους να προσέρχονται με μια ακολουθία από υπηρέτες, στρατιώτες και ζώα, όπως θα άρμοζε σε μια βασιλική συνοδεία. Ντυμένοι με τα καλύτερά τους ενδύματα, αυτοί οι προσκυνητές της ταπεινής σπηλιάς φαίνονται υπέροχοι στους πίνακες που δημιούργησαν οι ευρωπαίοι ζωγράφοι της Αναγέννησης.

Αν και το Ευαγγέλιο του Ματθαίου δεν δίνει ονόματα στους Μάγους, ένα ελληνικό χειρόγραφο του 500 τους ονομάζει Γασπάρ, Μελχιόρ και Bαλτάσαρ, ενώ κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα προήχθησαν από αστρονόμοι σε βασιλιάδες. Και ένα κείμενο που αποδίδεται στον Σεβάσμιο Μπεντ, ιστορικό μοναχό από τη Βόρεια Ούμπρια, προσδιορίζει τον Bαλτάσαρ ως μαύρο. Παρά τον ισχυρισμό του Μπεντ, υπάρχουν πολύ λίγες εικόνες ενός μαύρου Bαλτάσαρ πριν από το 1400, πιθανώς επειδή η μεσαιωνική Ευρώπη δεν είχε ακόμη συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα της αφρικανικής ηπείρου.

Αυτό άρχισε να γίνεται σαφές στην αυγή της Αναγέννησης και το χρώμα του Bαλτάσαρ απεικονιζόταν με έμφαση στους πίνακες. Και αργότερα, με την εκκίνηση των θαλασσινών ταξιδιών και των ανακαλύψεων νέων εμπορικών οδών που συνέδεσαν την Ευρώπη με την Ασία και τον Νέο Κόσμο, η «Προσκύνηση των Μάγων» και η λατρευτική πρακτική τους προς τον Ιησού ενέπνευσαν μερικές από τις πλουσιότερες απεικονίσεις των μαύρων στην ευρωπαϊκή τέχνη.

Το υπογραμμίζει η φετινή έκθεση για τα Χριστούγεννα «Sensing the Unseen» που παρουσιάζεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, με την προβολή του πίνακα του φλαμανδού ζωγράφου Γιαν Γκόσαερτ «Το Προσκύνημα των Μάγων». Η προσοχή του θεατή εστιάζει στο σκεπτόμενο βλέμμα και το μελαγχολικό πρόσωπο του Bαλτάσαρ στην εικόνα που ζωγράφισε ο Γκόσαερτ στις αρχές του 16ου αιώνα.

Αλλαγή νοοτροπίας

Οι καλλιτέχνες στην Ευρώπη του 15ου και 16ου αιώνα ουσιαστικά επινόησαν την εικόνα του Bαλτάσαρ, του μαύρου βασιλιά. Η εμφάνιση ενός ρεαλιστικά απεικονιζόμενου μαύρου χαρακτήρα στην αναγεννησιακή τέχνη δεν αντανακλούσε τον από καιρό αγνοημένο ισχυρισμό του μοναχού Μπεντ. Απηχούσε κυρίως την αυξανόμενη προβολή άλλων φυλών σε μια Ευρώπη που προηγουμένως είχε ελάχιστη αντίληψη του χώρου και των γεωγραφικών ορίων. Αυτό οφειλόταν στην αλλαγή της νοοτροπίας που προκάλεσε η μετατόπιση των παγκόσμιων γεγονότων, όταν τα ευρωπαϊκά πλοία, με επικεφαλής την Πορτογαλία και την Ισπανία, εξερεύνησαν τον Ατλαντικό και τοποθέτησαν τους εμπορικούς σταθμούς – και τις περιοχές του δουλεμπορίου τους – στις αφρικανικές ακτές. Πίσω από αυτές τις σκοτεινές πινελιές του χρωστήρα προβάλλει μια νέα περιέργεια για τους ανθρώπους και για τους λαούς: η «ανθρωπιστική» σκέψη της Αναγέννησης που ενέπνευσε τον μεγάλο γάλλο φιλόσοφο Μονταίνιο να δηλώσει ότι όλα τα παγκόσμια έθιμα και οι πεποιθήσεις είναι εξίσου έγκυρα. Είναι το ίδιο πνεύμα που ενέπνευσε τον Σαίξπηρ να ανεβάσει έναν μαύρο ήρωα στη σκηνή του έργου του «Οθέλλος».

Στη «Λατρεία των Μάγων», που ο Αλμπρεχτ Ντίρερ ζωγράφισε στη Νυρεμβέργη το 1504, ένας νεαρός μαύρος άνδρας με κοντά μαλλιά και κόκκινα κολάν στέκεται κομψά, με τη στάση των αγαλμάτων της κλασικής αρχαιότητας, κρατώντας ένα σφαιρικό χρυσό κύπελλο γεμάτο μύρο. Ο Ντίρερ κάνει την αυτοπροσωπογραφία του και εμφανίζεται μέσα στον πίνακά του ως ο επόμενος βασιλιάς με τα μακριά λυτά μαλλιά, ο οποίος γυρίζει το κεφάλι για να εξετάσει το δώρο του Bαλτάσαρ. Ισως και τα πόδια του, καθώς ρίχνει στον μαύρο βασιλιά ένα βλέμμα ανάλογο με εκείνο που έδινε θαυμάζοντας τους άνδρες. Αλλωστε ο ίδιος ο ζωγράφος είχε γράψει για τους σέξι στρατιώτες που συνάντησε στο ταξίδι του στη Βενετία. Μέσα σε αυτόν τον πίνακα και με αυτό το βλέμμα, ο Ντίρερ κάνει έναν σαφή υπαινιγμό για τις ερωτικές προτιμήσεις του.

Αυτό που όμως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι οι απεικονίσεις ενός μαύρου Bαλτάσαρ δεν είναι υποχρεωτικές, ούτε καθολικές στην τέχνη της Αναγέννησης, αλλά επιλογή των ζωγράφων. Στη Φλωρεντία, για παράδειγμα, ο μαύρος Μάγος εξαλείφθηκε από τη ζωγραφική. Και στην περίφημη «Λατρεία» του Μποτιτσέλι του 1475 όλοι οι βασιλιάδες είναι λευκοί. Οπως λευκοί είναι και στην «Πομπή των Μάγων» του Μπενότσο Γκότζολι. Αυτό συμβαίνει επειδή πρόκειται για πορτρέτα μελών της οικογένειας των Μεδίκων, οι οποίοι ήθελαν οι εικόνες τους να ταυτιστούν με τις μορφές αυτών των σοφών μοναρχών.

Σκλάβοι και βασιλιάδες

Στην παραληρηματική ζωγραφική του πίνακα του Ιερώνυμου Μπος «Η Λατρεία των Μάγων», ζωγραφισμένου για ένα ζευγάρι της Αμβέρσας τη δεκαετία του 1490, ο Ιωσήφ πλένει την πάνα του Ιησού καθώς μυστηριώδη πλήθη συρρέουν προς τον στάβλο, όπου ο Αντίχριστος κοιτάζει κακόβουλα. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Bαλτάσαρ του Μπος. Σε πλήρη αντίθεση με το χρώμα της επιδερμίδας του, το εκπληκτικό λευκό πανωφόρι του Μάγου είναι μια σουρεαλιστική απόλαυση οφθαλμών. Θα μπορούσε να είναι ένα από τα έργα τέχνης ελεφαντόδοντου που μετέφεραν τα πορτογαλικά πλοία από τη Δυτική Αφρική. Ο Bαλτάσαρ του Μπος θα μπορούσαμε να πούμε ότι φοράει πάνω του την αφρικανική τέχνη. Και ότι ο ζωγράφος συνέθεσε τη «Λατρεία» του την εποχή που ο Χριστόφορος Κολόμβος έφτανε στον Νέο Κόσμο. «Η Λατρεία των Μάγων» του Μπος φαντάζει ως οι παραισθήσεις ενός κόσμου που ξαναγεννιέται. Εκεί που οι σκλάβοι, τους οποίους ίσως είχε δει στην Αμβέρσα, έχουν μετατραπεί σε έναν υπέροχο βασιλιά με τους υπηκόους του.