Πατέρες και αδελφοί (μέρος δεύτερο)

Προ ολίγου έτι της Γερμανίας ο Αυτοκράτωρ, αγκαλά βασανιζόμενος από οδυνηράν και θανάσιμον νόσον, η οποία καν έπρεπε να τον διδάξη την φιλανθρωπίαν και την συμπάθειαν, παρέδωκεν ασπλάχνως εις τον τύραννον της Ελλάδος οκτώ Γραικούς, οι οποίοι εν Βιέννη της Αυστρίας εζήτουν ησύχως τα αρμόδια μέσα τού να φωτίσωσι, και από τον ζυγόν της δουλείας να ελευθερώσωσι τους ιδίους, ομογενείς. Παρίστανται ίσως ταύτην την ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες· ίσως, ταύτην την ώραν, καταβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψυχή των, διά να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ ελευθερίαν αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς.

Αδαμάντιος Κοραής, «Αδελφική διδασκαλία» (Παρίσι, 1798)

Τον Απρίλιο του 1798 ο Αδαμάντιος Κοραής κλείνει τα πενήντα του χρόνια. Με τα σταθμά της εποχής θεωρείται ηλικιωμένος (εάν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης το 1821, τη χρονιά που συμπληρώνει τα δικά του πενήντα, αποκαλείται ήδη «Γέρος του Μωριά»), αλλά ο ίδιος αισθάνεται ακμαιότατος: θα πεθάνει το 1833, μόλις τρεις εβδομάδες πριν από τα ογδοηκοστά πέμπτα γενέθλιά του. Η φήμη του ως ενός από τους πιο φλογερούς αποστόλους του Διαφωτισμού έχει απλωθεί έξω από τα στενά όρια της ελληνικής παροικίας στο Παρίσι και του δίνει το δικαίωμα να απευθύνει διάβημα ακόμη και στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, επ’ ευκαιρία της κατάληψης των Επτανήσων από τους Γάλλους τον προηγούμενο χρόνο: του ζητάει να μη βραδύνει να απελευθερώσει και τους υπόλοιπους Ελληνες. Δυστυχώς οι Γάλλοι, όχι μονάχα δεν θα προχωρήσουν προς Ανατολάς, αλλά θα αποσυρθούν και από τα Επτάνησα στις αρχές του 1799.

Η είδηση για τη σύλληψη του Ρήγα Φεραίου και των επτά συντρόφων του στην Τεργέστη έχει συγκλονίσει τον Κοραή. Οπως φαίνεται και από το απόσπασμα που παρέθεσα, δεν γνωρίζει με σιγουριά εάν έχουν εκτελεστεί κιόλας ή πρόκειται να εκτελεστούν σύντομα, αλλά και δεν αμφιβάλλει για τις προθέσεις του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Β’. Ο τελευταίος ηγεμόνας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έχει λόγους σοβαρούς να απεχθάνεται όσους διαδίδουν τα καινά δαιμόνια της Γαλλικής Επανάστασης: πέραν των άλλων, οι «αβράκωτοι» αποκεφάλισαν και τη θεία του, τη Μαρία Αντουανέτα. Ο ίδιος ο Βοναπάρτης με τη μάχη του Αούστερλιτς, επτά χρόνια αργότερα, θα διαλύσει την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ο Φραγκίσκος έχει πλήρη επίγνωση ότι οι Οθωμανοί είναι οι φυσικοί του σύμμαχοι: θα τους δώσει όποιον και αν του ζητήσουν, πόσω μάλλον οκτώ ανώνυμους Γραικούς «από το πουθενά». Ο Κοραής παροτρύνει όσους συμπατριώτες του εμπορεύονται και ακμάζουν στην Τεργέστη να μην καθίσουν με σταυρωμένα τα χέρια: «Η Ελλάς όλη, με τα δάκρυα εις τους οφθαλμούς, παρακαλεί τους εν Τεργεστίω πραγματευομένους Γραικούς, να αφήσωσιν εις ερήμωσιν την πόλιν του αχαρίστου και μισέλληνος Αυτοκράτορος, και να μετοικισθώσιν εις τας νεωστί ελευθερωθείσας αυτής νήσους (τα γαλλοκρατούμενα Επτάνησα), όπου χωρίς κανένα φόβον προδοσίας, ευτυχείς και ελεύθεροι, δύνανται να ζήσωσιν».

Ο Κοραής γράφει τα ανωτέρω στην «Αδελφική διδασκαλία», την πληρωμένη (κυριολεκτικά) απάντησή του προς την πατριαρχική «Πατρική διδασκαλία»· εάν οι υποτελείς στον Σουλτάνο πατριάρχες απευθύνονται στους ομογενείς τους ως πατέρες προς τέκνα, οι απόστολοι του Διαφωτισμού απευθύνονται ως αδελφοί προς αδελφούς, εμπνεόμενοι από το καταλυτικό τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφότητα. Η «Αδελφική διδασκαλία προς τους ευρισκομένους κατά πάσαν την οθωμανικήν επικράτειαν Γραικούς» τυπώνεται και πρωτοκυκλοφορεί στο Παρίσι, αλλά για λόγους αυστηρά συνωμοτικούς το όνομα του συγγραφέα δεν αναγράφεται στα αντίτυπα και ως τόπος έκδοσης αναφέρεται παραπλανητικά η Ρώμη. Από τις αρχικές κιόλας αράδες ο Κοραής δεν κρύβει τα αισθήματά του για τους ρασοφόρους της υποδουλωμένης του πατρίδας: «Παναγιώτατοι, Μακαριώτατοι, Πανιερώτατοι, Πανοσιώτατοι κ.τ.λ. λέγω, ότι η ευλάβεια ή ο ζήλος των πιστών, δεν έδωκεν εις υμάς τας τοιαύτας υπεροχικάς επωνυμίας, πλην διά να τους ποιμαίνετε, ως Θεού διάκονοι, εκουσίως και όχι αναγκαστώς, διά να δίδετε εις αυτούς το δίκαιον και την ισότητα, διά να γίνεσθε εις τους πάντας άλας και φως· φως, διά να διασκεδάζετε το καλύπτον αυτούς της αμαθίας και δεισιδαιμονίας σκότος· άλας, διά να τους φυλάττετε αβλαβείς από την βρωμεράν σήψιν της τουρκικής παρανομίας». Ο Κοραής δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο σαφής: ο σεβασμός κερδίζεται από το γένος, δεν απονέμεται από την εξουσία· οι υπηρέτες της Υψηλής Πύλης, είτε «λαϊκοί σεμνυνόμενοι με το όνομα των αρχόντων» είτε «του κλήρου», είναι και οι τελευταίοι που δικαιούνται αυτόν τον σεβασμό.

Το μένος του Κοραή έχει πυροδοτήσει η «Διδασκαλία Πατρική, συντεθείσα παρά του Μακαριωτάτου Πατριάρχου της αγίας πόλεως της Ιερουσαλήμ Κυρ Ανθίμου, εις ωφέλειαν των ορθοδόξων χριστιανών». Τόσο το γεγονός ότι έχει τυπωθεί το 1798 στην Κωνσταντινούπολη – «δι’ ιδίας δαπάνης του παναγίου τάφου» – όσο και η έντονα αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Ανθιμου, έχουν εγείρει πολλές αμφιβολίες σε γενιές ιστορικών (ακόμη και στον ίδιο τον Κοραή) κατά πόσον έγραψε αυτόν τον ύμνο στην εθελοδουλία  ο γηραιός πατριάρχης Ιεροσολύμων ή τον έγραψε καθ’ υπαγόρευσιν ή/και τον υπέγραψε κατ’ εντολήν κάποιου άλλου, πιθανόν του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’. Το σύνολο των επιστολών κι εγκυκλίων του Οικουμενικού Πατριάρχη, που πρόκειται να εκδοθεί σ’ έναν τόμο το 2021 από τις εκδόσεις iWrite, ενισχύει την αίσθηση ότι η «Πατρική Διδασκαλία» συνάδει με την πολιτεία του Γρηγορίου Ε’, μια πολιτεία εναρμονισμένη πλήρως με τα οθωμανικά συμφέροντα, που ακυρώθηκε κι εξιλεώθηκε μονάχα στο τέλος, με τον μαρτυρικό του θάνατο· ως γνωστόν, ο Γρηγόριος Ε’ κρεμάστηκε από τους Τούρκους στη – σφραγισμένη από τότε – κεντρική πύλη του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στις 10 Απριλίου (με το παλαιό ημερολόγιο) του 1821, ως αντίποινα και μακάβριο προειδοποιητικό μήνυμα προς τους εξεγερμένους Ρωμιούς.

«Εδώ όμως πάλι αγαπητοί χριστιανοί», διαβάζουμε στην «Πατρική διδασκαλία», «πρέπει να ιδώμεν και να θαυμάσωμεν την άπειρον του Θεού προς ημάς αγάπην. Ιδέτε λαμπρότατα τι οικονόμησεν ο άπειρος εν ελέει και πάνσοφος ημών Κύριος, διά να φυλάξη κι αύθις αλώβητον την αγίαν και ορθόδοξον πίστιν ημών των ευσεβών και να σώση τους πάντας, ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών, αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η οποία είχεν αρχίσει τρόπον τινά να χωλαίνη εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα και ύψωσεν την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην». Διέσωσαν την Ορθοδοξία οι Οθωμανοί, εν ολίγοις. Ηταν να μην εκμανεί ο Κοραής;