«Η πανδημία δεν θα εξαφανίσει το ανθρώπινο γένος»

Μαρία Μουρελάτου

Συναρπαστική βρίσκει την, πυροδοτούμενη από την πανδημία του 2020, παγκόσμια συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας ο άνθρωπος που στο μυαλό του είναι αποθηκευμένη η ιστορία της διάδρασης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, σε ένα φιλμ που απλώνεται τετρακόσιες χιλιάδες χρόνια πίσω και πέντε δισεκατομμύρια έτη μπροστά. Κάνοντας στάση στις πιο κομβικές στιγμές της ανθρωπότητας, ο διακεκριμένος αμερικανός ιστορικός Τζον Ρ. ΜακΝιλ, πρωτοπόρος της Περιβαλλοντικής Ιστορίας, μιλά στα «ΝΕΑ» για την εποχή Covid-19, εκφράζοντας την αισιόδοξη άποψη ότι δεν έχει έρθει ακόμα το τέλος του κόσμου.

Αποφεύγοντας τις συνήθεις εξάρσεις ηθικής οργής των περιβαλλοντολόγων, καταδεικνύει ακόμα μεγαλύτερες απειλές από την πανδημία και την κλιματική αλλαγή, όπως είχε κάνει και στο πρώτο του βιβλίο «Something New Under The Sun» (2001), όταν είχε διαφωνήσει με τη διάδοση που έλεγε ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα του 20ού αιώνα ευθύνεται για την πρωτοφανή περιβαλλοντική καταστροφή. Ενθερμος υποστηρικτής του εμβολιασμού, τόσο για προσωπική προστασία όσο και για λόγους κοινωνικής υπευθυνότητας, περιμένει υπομονετικά τη σειρά του για το εμβόλιο. Μέχρι τότε, θα παίρνει καθημερινά το ποδήλατό του από το Μέριλαντ και θα οδηγεί 7 χλμ. μέχρι το Πανεπιστήμιο Τζορτζτάουν στην Ουάσιγκτον, όπου διδάσκει Ιστορία.

Πώς μπορεί η μελέτη της παγκόσμιας ιστορίας να προετοιμάσει κάποιον για να κατανοήσει κάπως καλύτερα την τωρινή πανδημία;

Πρώτον, με το να μας παρέχει μια αίσθηση αναλογίας. Η πανδημία του Covid-19 είναι κακή, αλλά δεν συγκρίνεται ούτε στο ελάχιστο με τη γρίπη του 1918, πόσω μάλλον με την πανώλη του 14ου αιώνα. Δεύτερον, με το να μας προειδοποιεί για την κακή ανθρώπινη συνήθεια να μειώνονται τα επίπεδα ετοιμότητας της δημόσιας υγείας σε περιόδους καλοτυχίας, για την οποία κακή συνήθεια πληρώνουμε υψηλό τίμημα τώρα – και θα ξαναπληρώσουμε μια μέρα, εκτός αν καταφέρουμε να αναγνωρίσουμε τα ιστορικά επαναλαμβανόμενα μοτίβα.

Ποια ήταν τα σημαντικότερα σημεία καμπής στην ιστορία της σχέσης μας με το περιβάλλον; Οι αιτίες στις ρίζες των σημείων αυτών ήταν κυρίως τεχνολογικές, πολιτικές, οικονομικές ή δημογραφικές;

Ενώ στην κατηγορία αυτή υπάρχουν αρκετοί «υποψήφιοι», ως σημαντικότερα θα διάλεγα την αξιοποίηση της φωτιάς (τουλάχιστον 400.000 χρόνια πίσω), τη μετάβαση στη γεωργία (12.000-14.000 χρόνια πριν), την υιοθέτηση της εντατικής χρήσης ορυκτών καυσίμων (περίπου 200 χρόνια πριν) και τη σύγχρονη αύξηση του πληθυσμού με βιώσιμη ανάπτυξη πάνω από 1% ετησίως (από το 1945). Τα σημεία καμπής που προαναφέρθηκαν είναι κυρίως τεχνολογικά, με μία εξαίρεση. Ομως αν η λίστα ήταν μεγαλύτερη, θα μπορούσε κανείς να προσθέσει και πολιτικές και οικονομικές μετατοπίσεις που οδήγησαν σε αξιοσημείωτες αλλαγές στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, όπως τα ωκεάνια ταξίδια του 16ου αιώνα, που είχαν ως αποτέλεσμα μια ευρεία ανταλλαγή μικροβίων ανάμεσα στο αμερικανικό ημισφαίριο και στον υπόλοιπο κόσμο.

Σήμερα οι περιβαλλοντικές πιέσεις εκλαμβάνονται ως ζωτικής σημασίας παράγοντες για την ευημερία μας. Σύμφωνα με την έρευνά σας, σε πόσο μεγάλη διασύνδεση βρισκόταν το περιβάλλον με την υγεία σε παρελθοντικές κοινωνίες;

Οι περιβαλλοντικές μεταβλητές και η ανθρώπινη υγεία πάντα βρίσκονταν σε στενή σχέση. Και στο παρελθόν μάλιστα ακόμα περισσότερο από ό,τι στο παρόν. Κι αυτό γιατί, όχι και τόσο παλιά, δεν είχαμε ούτε αντιβιοτικά, ούτε εμβόλια, ούτε υποδομές υγιεινής. Οπότε η υγεία των προγόνων μας πριν από το 1850 περίπου επηρεαζόταν βαθιά και άμεσα από πολλά είδη περιβαλλοντικών συνθηκών, μεταξύ αυτών και από τη μεταβαλλόμενη παρουσία παθογόνων στην κτηνοτροφία και στα άγρια ζώα, όπως οι νυχτερίδες, τα τρωκτικά, τα κουνούπια και τα πανταχού παρόντα παθογόνα στο υδάτινο περιβάλλον. Επειδή οι πρόγονοί μας καταλάβαιναν πολύ λίγο τα παθογόνα, μπορούσαν να κάνουν και πολύ λίγα για να προστατευτούν από αυτά.

Ποια αξιολογείτε ως την πρωταρχική απειλή που θέτει εν αμφιβόλω την επιβίωση του ανθρώπινου γένους;

Βραχυπρόθεσμα, τα πυρηνικά όπλα, γιατί τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να μας σκοτώσει όλους μέσα σε διάστημα μίας εβδομάδας (αν και οι πιθανότητες να εκλείψουμε όλοι, και τα 7,7 δισ. ανθρώπων, είναι πολύ λίγες). Μακροπρόθεσμα –  σε 5 δισεκατομμύρια χρόνια από σήμερα – θα μπορούσε να είναι η εξαφάνιση του ήλιου, κάτι που θα έκανε τον πλανήτη μας αυτόματα μη κατοικήσιμο. Δεν αντιμετωπίζω τις πανδημίες σε καμία περίπτωση ως κάτι πιθανό να εξαφανίσει το ανθρώπινο είδος. Ούτε την κλιματική αλλαγή. Παρ’ όλ’ αυτα, και οι δύο είναι σοβαρές και «επείγουσες» απειλές για την ευημερία της ανθρωπότητας αλλά και την επιβίωση ενός μέρους της.

Οπως ίσως είναι και τα προγράμματα βιολογικών όπλων που πιθανότατα διατηρούν οι μεγάλες δυνάμεις, αν και είναι δύσκολο να γνωρίζει κανείς πόσο εκτεταμένα και επικίνδυνα είναι αφού επίσημα δεν υπάρχουν. Η πρόσφατη τεχνολογία γονιδιακής επεξεργασίας, όπως είναι η CRISPR (σ.σ. Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, μια επαναστατική τεχνική ακριβούς κατάτμησης και τροποποίησης του DNA), έχει κάνει πολύ πιο εύκολη την ανάπτυξη υπερ-παθογόνων, που μπορεί να είναι και περισσότερο μεταδοτικά από τον ιό SARS-CoV-2 και περισσότερο φονικά.

Πιστεύετε ότι η τωρινή πανδημία τελικά θα προωθήσει την κοινωνική ενσωμάτωση και την αίσθηση του ανήκειν σε αυτό που εννοούμε όταν λέμε ανθρωπότητα;

Δεν είναι απίθανο, αλλά λυπάμαι που θα πω ότι έχω τις αμφιβολίες μου. Οι ενδείξεις από προηγούμενες πανδημίες δεν είναι ενθαρρυντικές, γιατί κατά κανόνα χαρακτηρίζονται από απόπειρες να πέσει όλο το φταίξιμο στους «ξένους» ή σε κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες. Και κάτι τέτοιο βλέπουμε και σήμερα, δυστυχώς. Ταυτόχρονα, η συνεργασία σε διεθνές επίπεδο μεταξύ των ειδικών στην ιολογία, στην ανοσολογία, στην ανάπτυξη εμβολίων και στη δημόσια υγεία που η πανδημία έχει προκαλέσει είναι συναρπαστική. Αναμένω ότι θα δούμε περισσότερα επ’ αυτού, αλλά η επιστημονική συνεργασία δεν είναι το ίδιο με την κοινωνική ενσωμάτωση και τη βαθύτερη αίσθηση της κοινής μας ανθρωπότητας.