Το εγκώμιο της αβεβαιότητας

Εάν όμως δεν είμαστε βέβαιοι για τίποτα, πώς θα μπορούσαμε να στηριχθούμε σε όσα μας λέει η επιστήμη; Η επιστήμη δεν είναι αξιόπιστη επειδή προσφέρει βεβαιότητα. Είναι αξιόπιστη γιατί μας προσφέρει τις καλύτερες απαντήσεις που διαθέτουμε προς το παρόν. Επιστήμη είναι ό,τι παραπάνω γνωρίζουμε μέχρι σήμερα για τα προβλήματα με τα οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι. Είναι ακριβώς η ανοιχτόμυαλη νοοτροπία της, το γεγονός ότι διαρκώς αμφισβητεί την τρέχουσα γνώση, που εγγυάται ότι οι απαντήσεις που προσφέρει είναι οι καλύτερες διαθέσιμες: εάν ανακαλύψουμε καλύτερες απαντήσεις, τότε αυτές οι νέες απαντήσεις γίνονται επιστήμη.

ΚΑΡΛΟ ΡΟΒΕΛΙ Η πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται (2014)

Κατά την εκπνοή του 2019 μού ζήτησαν από την εφημερίδα να γράψω ένα κείμενο με τις προβλέψεις μου για το επερχόμενο 2020. Δεν μου ζητούσαν κάτι πρωτότυπο. Είθισται τέτοιες μέρες, χρονιάρες, να ζητούν σε όλη την υφήλιο κείμενα με προβλέψεις, είτε από αναλυτές ποικίλης κατάρτισης, επάρκειας και σοβαρότητας, είτε από αστρολόγους σταθερά ακαταμάχητους και γελοίους. Οι τελευταίοι (τόσο οι επαγγελματίες που βγάζουν το ψωμάκι τους, όσο και οι θρησκευτικοί ταγοί που εζήλωσαν τη δόξα των επαγγελματιών) μπορούν άνετα να μηνυθούν από τους αναλυτές για αθέμιτο ανταγωνισμό: όχι μονάχα κανένας δεν τους ζητάει να μελετήσουν και να αξιολογήσουν φιλότιμα τα δεδομένα προτού αμολήσουν τις μπαρούφες τους, αλλά -από μιαν ακατανόητη μαζοχιστική ανοχή όσων τους διαβάζουν – δεν εγκαλούνται ποτέ να λογοδοτήσουν για την παταγώδη αστοχία των προβλέψεών τους. Εάν μάλιστα αρματωθούν με έναν αχταρμά θρασύτητας, κουτοπονηριάς και αμετροέπειας, είναι σε θέση να εφαρμόσουν τη σοφή τακτική «τι κάνει νιάου – νιάου στα κεραμίδια;» και να προβλέψουν το αυστηρώς… προβλεπόμενο: έναν μεγάλο σεισμό, λόγου χάριν, σε έναν ιδιαίτερα σεισμογενή χώρο, όπως ο ευρύτερα ελλαδικός, δίχως φυσικά να προσδιορίζουν ούτε το ακριβές επίκεντρο, ούτε την ακριβή ημερομηνία. Μιλάμε για γάτους με πέταλα.

Στο δικό μου περσινό κείμενο, υπό τον στυφό τίτλο «2020: φόβοι και προσδοκίες» («ΤΑ ΝΕΑ», 4/1/20), προσπάθησα να σταθμίσω τους κινδύνους για την πατρίδα μας από τη μόνιμη απειλή Ερντογάν και να σημειώσω ότι, εάν αυτή η απειλή συνδυαστεί με την πιθανή επανεκλογή του Τραμπ και τον λαϊκιστικό αυταρχισμό του Πούτιν, τα πράγματα για εμάς μπορεί να είναι πιο σκούρα από όσο συνήθως. Δεν το μνημονεύω για να ανατρέξετε σε αυτό το κείμενο, αλλά για να μη διστάσετε να το ξεφορτωθείτε, έτσι και το ξετρυπώσετε κάπου παραπεταμένο. Ομοια με χιλιάδες άλλα κείμενα αναλυτών, λιγότερο, εξίσου ή περισσότερο αξιοπρεπή, ήταν ένα κείμενο όπου έλειπε μονάχα μια παράμετρος, εκείνη που θα έκανε όλη τη διαφορά: η πανδημία.

Δεν είναι αλήθεια ότι η πανδημία δεν είχε προβλεφθεί από τους επιστήμονες. Οπως όλες οι μεγάλες πανδημίες που ενσκήπτουν με προσδιορισμένη περιοδικότητα – μια φορά στα εκατό χρόνια -, οι πιο πολλοί επιδημιολόγοι ανέμεναν να σκάσει μύτη το 2018 (στα εκατοντάχρονα της Μεγάλης Γρίπης). Αφ’ ης στιγμής μας έστησε σ’ εκείνο το ραντεβού, οι στατιστικές πιθανότητες θα έπρεπε να μας έχουν προϊδεάσει ότι κάθε χρονιά που περνάει προσεγγίζουμε στο επόμενο ραντεβού, δεν απομακρυνόμαστε από αυτό -αλλά και πότε η στατιστική καθυπόταξε την εθελοτυφλία μας, ώστε να την καθυποτάξει τώρα; Εκατό χρόνια παραείναι πολλά, προκειμένου να μεταδοθεί η εμπειρία – ο τρόμος της εμπειρίας – από τη μια γενιά στην επόμενη. Η σκυτάλη δεν περνάει από χέρι σε χέρι· πέφτει στο κενό.

Το γεγονός ότι κανένας επιστήμονας στον κόσμο δεν προσδιόρισε εκ των προτέρων το 2020 ως «έτος πανδημίας» – τουλάχιστον κανένας δεν βγήκε να το βροντοφωνάξει δημόσια – είχε δύο παράπλευρες συνέπειες: αφενός αναζωπύρωσε τις συνωμοσιολογικές θεωρίες, αφετέρου κλόνισε την πίστη μας στην επιστήμη. Μήπως λοιπόν το πρόβλημα δεν έπρεπε να εντοπιστεί στην «επιστήμη», αλλά στην «πίστη»; Μήπως κάτι δεν καταλάβαμε καλά ευθύς εξ αρχής; Πότε η επιστήμη μάς ζήτησε να «πιστέψουμε» σε αυτήν; «Ισως είναι δύσκολο να ζει κανείς με την αβεβαιότητα», γράφει ο ιταλός θεωρητικός φυσικός Κάρλο Ροβέλι. «Υπάρχουν εκείνοι που προτιμούν την οποιαδήποτε βεβαιότητα, ακόμα και αν είναι αβάσιμη, παρά την αβεβαιότητα που έπεται από την αναγνώριση των ορίων μας. Υπάρχουν κάποιοι που προτιμούν να πιστεύουν μια ιστορία, απλά και μόνο επειδή την πίστευαν οι πρόγονοί τους, παρά να ασπαστούν με θάρρος την αβεβαιότητα. Η άγνοια μπορεί πράγματι να γίνει τρομακτική. Από φόβο, αφηγούμαστε στον εαυτό μας καθησυχαστικές ιστορίες: εκεί ψηλά πάνω από τα αστέρια, υπάρχει ένας μαγικός κήπος, με έναν ευγενή πατέρα που θα μας καλωσορίσει με ανοιχτές αγκάλες. Δεν έχει σημασία αν αυτό αληθεύει, έχει σημασία ότι μας καθησυχάζει».

Ο 64χρονος Κάρλο Ροβέλι χαρακτηρίζεται από τους «Sunday Times» ως «ο ροκ σταρ της φυσικής του 21ου αιώνα». Διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία στον τομέα του, το προκεχωρημένο φυλάκιο της κβαντικής μηχανικής, προτιμάει με μετριοφροσύνη να αυτοπροσδιορίζεται ως κάποιος που «βλέπει μακρύτερα», όχι επειδή είναι «γίγαντας», αλλά επειδή είχε την ανέλπιστη τύχη – τόσο αυτός, όσο και η γενιά του – να καθίσει σε «ώμους γιγάντων». Σε μια σειρά από εκλαϊκευμένα συναρπαστικά βιβλία – με την Πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται (Πατάκης, 2019) πιο πρόσφατη – ο Ροβέλι πιάνει τον μίτο από την ελληνική αρχαιότητα, τους απίστευτα χαρισματικούς για την εποχή τους Αναξίμανδρο και Δημόκριτο, και μας οδηγεί σε όλο και πιο δύσβατα μονοπάτια (έχει και η εκλαΐκευση τα διδακτικά όριά της, ιδίως για όποιον δεν ήρθε ποτέ πριν σε επαφή με το συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο), εκεί όπου ο χώρος και ο χρόνος παύουν να παραπέμπουν σε  όσα θεωρούμε οικεία από την καθημερινή μας εμπειρία.

Στη σαγηνευτική ξενάγηση του Κάρλο Ροβέλι, η αβεβαιότητα δεν είναι τροχοπέδη, αλλά κίνητρο· η πίστη, το λίπασμα για την απιστία. «Οι αιώνες στους οποίους οι άνθρωποι είχαν οδηγό την πίστη τους και μόνο, ήταν οι αιώνες στους οποίους μάθαμε ελάχιστα νέα πράγματα. Εάν ο Αϊνστάιν, ο Νεύτωνας και ο Κοπέρνικος εμπιστεύονταν τη γνώση των πατέρων τους, δεν θα αμφισβητούσαν ποτέ τίποτα και δεν θα κατάφερναν ποτέ να αυξήσουν και να προαγάγουν τις γνώσεις μας. Εάν κανείς δεν αμφέβαλλε, θα λατρεύαμε ακόμα φαραώ και θα πιστεύαμε ότι η Γη στηρίζεται στην πλάτη μιας γιγαντιαίας χελώνας». Η επιστήμη δεν «προσποιείται ότι γνωρίζει τα πάντα» – αλλά η δίψα της για να τα μάθει είναι ακόρεστη, όπως και η δίψα της για να μάθει όσα ανατρέπουν ό,τι έμαθε. «Δεν είμαι βέβαιος», ομολογεί ο Σωκράτης στον Φαίδρο του Πλάτωνα – και αυτό, κατά τον Ροβέλι, είναι το πρώτο βήμα.