Το χαμένο λεξικό των Κρητών – 4.000 λέξεις του κρητικού ιδιώματος

Πάλεψε με τη λησμονιά και κατάφερε να την κερδίσει. Εναν αιώνα μετά τον θάνατό του, το εμβληματικό έργο του Ιωάννη Κονδυλάκη «Κρητικό λεξιλόγιο» τυπώνεται και πάλι αποδίδοντας στο κοινό έναν  θησαυρό που χάθηκε στον χρόνο: σχεδόν 4.000 λέξεις που χρησιμοποιούνταν στην Κρήτη στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, λέξεις προφορικές που έσβησαν συμπαρασύροντας μαζί τους έννοιες, συναισθήματα, την κοινωνική πραγματικότητα στο νησί την εποχή εκείνη. Ηταν τέσσερα μικρά τετράδια, ανάμεσα σε άλλα χειρόγραφα του Κονδυλάκη, αφημένα λίγο πριν από τον θάνατό του με την οδηγία να φυλαχθούν, τέσσερα σημειωματάρια που οδήγησαν στην ανακάλυψη αυτού του σπάνιου πολιτιστικού θησαυρού. Στο εξώφυλλο του πρώτου από αυτά ο μεγάλος συγγραφέας και δημοσιογράφος από τη Βιάννο είχε γράψει με μελάνι: «Κρητικόν Λεξιλόγιον. Συλλογή Ι. Δ. Κονδυλάκη. Η γλωσσική κατάσταση της Κρήτης 1869-1919». Ο φάκελος που τα περιείχε καταχωρήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου με τον αριθμό 68 και από εκεί ξεκίνησαν όλα…

Το «Κρητικό λεξιλόγιο» επανατυπώθηκε πλέον από την Περιφέρεια Κρήτης σε συνεργασία με το Βλαχάκειο Πνευματικό Κέντρο Ανω Βιάννου, σε μια έκδοση περίπου 300 σελίδων. Για πρώτη φορά είχε τυπωθεί το 1990 από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη, στη σειρά των Φιλολογικών και Ιστορικών εκδόσεών της, υπό την επιμέλεια του διακεκριμένου καθηγητή πανεπιστημίου Θεοχάρη Ε. Δετοράκη. «Η συλλογή του Κονδυλάκη είναι ουσιαστικά η πρώτη γενική και εκτενής συναγωγή γλωσσικού υλικού στην Κρήτη. Η αξία της, παρά τις ελλείψεις και τις μεθοδολογικές αδυναμίες της, είναι μεγάλη» ανέφερε στο εισαγωγικό σημείωμα εκείνης της έκδοσης ο Θ. Δετοράκης. «Απεικονίζει τη φυσική πραγματικότητα του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Το πιο σημαντικό είναι ότι διασώζει μεγάλο αριθμό τουρκικών ή τουρκοκρητικών λέξεων, που είχαν περάσει στον καθημερινό λόγο (…) Οι περισσότερες από τις λέξεις αυτές έχουν σήμερα εξαφανιστεί ή ακούγονται σπανίως σε απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές (…) Οι ερμηνείες του Κονδυλάκη, με την παράθεση φράσεων από τραγούδια και παροιμίες ή και από τον ζωντανό καθημερινό λόγο, προσδίδουν στη συλλογή ιδιαίτερη αξία. Αρκετές από τις λέξεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν από τον ίδιο στα λογοτεχνικά του έργα, και κυρίως στον «Πατούχα»του».

Κιβωτός χιλιάδων λέξεων

Σχολιάζοντας την επανατύπωση του «Κρητικού λεξιλογίου» ο περιφερειάρχης Κρήτης Σταύρος Αρναουτάκης επισήμανε πως πρόκειται για μια «πηγή αλλά και κιβωτό χιλιάδων κρητικών λέξεων, που θα δοθεί αρχικά σε σχολεία και βιβλιοθήκες, ενώ μόλις το επιτρέψουν οι υγειονομικές συνθήκες θα πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις για το κοινό» σε συνεργασία με την ΕΣΗΕΑ, καθώς ο Ιωάννης Κονδυλάκης υπήρξε πρώτος πρόεδρός της.

Ο κατάλογος των κρητικών λέξεων που κατήρτισε ο Κονδυλάκης αποτελεί προϊόν μεθοδικής παρατήρησης πολλών ετών. Σε αυτό είχε αναφερθεί, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής Γλωσσολογίας Χριστόφορος Χαραλαμπάκης στο Α’ Διεθνές Συνέδριο για τον Κονδυλάκη, το 1996, όταν έκανε λόγο για «τη διαισθητική ικανότητα» του συγγραφέα «να εντοπίζει  το αξιοπρόσεκτο και ενδιαφέρον, το σπάνιο και το δυσερμήνευτο ή δυσετυμολόγητο, τη λέξη που κινδύνευε να χαθεί οριστικά μαζί με τους γεροντότερους Κρητικούς».

Ο Ιωάννης Κονδυλάκης ήταν άλλωστε από τους πρώτους επαγγελματίες δημοσιογράφους στην Ελλάδα και ο «πατέρας του χρονογραφήματος» κατά τον Παύλο Νιρβάνα. Πάνω από όλα όμως ήταν μια προσωπικότητα που κατάφερε με την πένα του να αποδώσει την πραγματικότητα της εποχής που έζησε.