Πόσο αθώοι είναι οι πίνακες με τις μπαλαρίνες του Ντεγκά;

Ο Εντγκάρ Ντεγκά (Edgar Germain Hilaire Degas) που έζησε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν Γάλλος ζωγράφος, γλύπτης και χαράκτης, από τους σημαντικότερους της εποχής του. Θεωρείται από τους θεμελιωτές του ιμπρεσιονισμού, μολονότι ο ίδιος απέρριπτε τον όρο και προτιμούσε να αποκαλείται ρεαλιστής. Ήταν σπουδαίος σχεδιαστής και δεξιοτέχνης στην απόδοση της κίνησης, όπως φαίνεται στους πίνακές του με θέματα τον χορό,τις ιπποδρομίες και τα γυναικεία γυμνά. Οι προσωπογραφίες του είναι αξιοπρόσεκτες για την απόδοση του σύνθετου ψυχισμού του εικονιζομένου και της ανθρώπινης απομόνωσης.

Πάνω από τα μισά του έργα αφορούν το μπαλέτο, αλλά…

Οι εικόνες νεαρών γυναικών με  δασκάλους πλάι τους ή μόνες τους αγγίζουν στον αριθμό περί τις 1.500: είναι μονότυπα και σχέδια του Degas αφιερωμένα στο μπαλέτο και από τα πιο αγαπημένα παγκοσμίως έργα τέχνης της Γαλλίας. Με μια πρώτη ματιά, ο Ντεγκά εξέφρασε με τα εργαλεία του την αθωότητα και την ομορφιά-κι όμως, κάτω από τους φαινομενικά τρυφερούς πίνακές του κρύβονται μηνύματα σοκαριστικά.

Αν και γνώρισε πρωτοφανή δημοτικότητα στην εποχή του Ντεγκά, το μπαλέτο – και η φιγούρα της μπαλαρίνας – άρχισε να αλλοιώνεται στον καλλιτεχνικό του πυρήνα περί τα 1800. Μερικές παραστάσεις είχαν  εξελιχθεί στον «χρόνο διαλείμματος» ανάμεσα σε όπερες, στην διάρκεια του οποίου οι θεατές ξεκουράζονταν, υποτίθεται, και μπορούσαν να σημαδεύσουν τα γυμνά πόδια των χορευτριών. Μίνι ταυρομαχίες εκπορευόμενες από το κοινό με στόχαστρο τους μικρούς «κύκνους'» που στροβιλίζονταν όλο μελαγχολία.

Το παλιό, κλασικό μπαλέτο είχε μεταμορφωθεί από ένα σημείο και ύστερα σε κάτι σαν…πρωτότυπο καμπαρέ. Η σεξεργασία ήταν μέρος της πραγματικότητας της μπαλαρίνας, και η μεγάλη όπερα της πόλης, το Palais Garnier, σχεδιάστηκε λαμβάνοντας υπόψη αυτό. Ένα πολυτελώς εξοπλισμένο δωμάτιο που βρίσκεται πίσω από τη σκηνή και ονομάζεται foyer de la danse, ήταν ένα μέρος όπου οι χορευτές θα μπορούσαν να κάνουν ζέσταμα  πριν από τις παραστάσεις. Αλλά χρησίμευε επίσης και ως ένα είδος κλαμπ για άνδρες, όπου οι abonnés – πλούσιοι άντρες συνδρομητές στην όπερα – θα μπορούσαν να διεξάγουν επιχειρηματικές δραστηριότητες, να κοινωνικοποιηθούν και να γνωριστούν καλύτερα με τις μπαλαρίνες.

Αυτές οι σχέσεις περιελάμβαναν πάντα μια ισορροπημένη δυναμική ισχύος. Νέες γυναίκες μέλη του σώματος του μπαλέτου μπήκαν στην ακαδημία ως παιδιά. Πολλές από αυτές τις μπαλαρίνες σπροέρχονταν από εργατική τάξη ή είχαν φτωχή καταγωγή. Συμμετείχαν συχνά στο μπαλέτο για να στηρίξουν τις οικογένειές τους, εργαζόμενες εξαντλητικοί, έξι ημέρες την εβδομάδα.

Και έτσι, τα κέρδη και οι καριέρες των χορευτών ήταν προσηλωμένα στα όσα λαμβάνουν χώρα παρασκηνιακά. Τέτοιες σχέσεις (ενθαρυμμένες συχνάκαι από τις οικογένειες των νεαρών χορευτριών) θα μπορούσαν να προσφέρουν τρόπους ζωής για τους φτωχούς χορευτές. Οι αριστοκράτες και οι χρηματοδότες όχι απλώς κατείχαν ισχυρές θέσεις στην κοινωνία, αλλά και η προστασία τους υποστήριξε την ύπαρξη και την λειτουργία της όπερας.

Άνδρες σαν αυτούς είχαν εξουσία και προσέφεραν στα κορίτσια έναν πλούσιο τρόπο ζωής, τους πλήρωναν ένα άνετο διαμέρισμα ή ιδιωτικά μαθήματα για να βελτιωθούν στο μπαλέτο και να είναι οι καλύτερες. Η κουλτούρα της πορνείας στο μπαλέτο ήταν πραγματικά διαδεδομένη, όπως σχολιάζει η ιστορικός Lorraine Coons στο δοκίμιό της «Artiste or coquette?»

Τι σχέση είχε ο Degas με όλα αυτά;

Η σεξουαλική πολιτική που λάμβανε χώρα στο φουαγιέ de la danse είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τον Degas. Στην πραγματικότητα, πολύ λίγες από τις απεικονίσεις του για τον χορό δείχνουν μια πραγματική παράσταση. Αντ ‘αυτού, ο καλλιτέχνης αιωρείται εντέχνως πίσω από τα φτερά, στα παρασκήνια, στην τάξη ή σε μια πρόβα. Σε έργα του όπως το «L’Étoile (The Star)», από το 1878, απεικονίζει την κλήση της κουρτίνας στο τέλος της παράστασης, με την κουρδιστή χορεύτρια να λούζεται με την ατελείωτη λάμψη των φώτων. Πίσω της, ένας άντρας με ένα κομψό μαύρο σμόκιν κρύβεται στα φτερά, το πρόσωπό του κρυμμένο από τη χρυσή κουρτίνα.

Τέτοιες  φιγούρες εμφανίζονται επίσης σε έργα όπως «Χορευτές, Ροζ και Πράσινοι», ζωγραφισμένα γύρω στο 1890. Μερικές φορές, ο ίδιος ο θεατής ωθείται στην προοπτική των παρασκηνίων: Στο «Χορευτές στην Παλιά Όπερα», φαίνεται η δράση στη σκηνή από πίσω από την κουρτίνα.
«Οι άνθρωποι με αποκαλούν ζωγράφοο κοριτσιών που χορεύουν», εξήγησε κάποτε ο Ντεγκάς στον παρισινό έμπορο τέχνης Ambroise Vollard. «Δεν έχουν προσέξει όμως  ότι το κύριο ενδιαφέρον μου για τους χορευτές έγκειται στην κίνηση που έχουν οι μορφές τους και τα όμορφα ρούχα τους».

Όμως ο Degas δεν ενδιαφερόταν πολύ για το μπαλέτο ως μορφή τέχνης. Προσπάθησε να συλλάβει την πραγματικότητα του μπαλέτου που κρύβεται πίσω από το τεχνούργημα της ανάλαφρης, προσεκτικά κατασκευασμένης χορογραφίας. Αυτό συμβαδίζει με το ευρύτερο ενδιαφέρον του Degas για τις σκληρές όψεις της σύγχρονης ζωής. Παρά τη σχέση του με τους Ιμπρεσιονιστές, μια ομάδα που είχε μια βαθιά επιρροή στο έργο του, ο Ντέγκας προτίμησε να κληθεί ρεαλιστής. Προτίμησε δηλαδή σκηνές χορευτών μπαλέτου, πλυντηρίων, μύλων και άλλων μελών από τα κατώτερα κλιμάκια της παρισινής κοινωνίας.

Τα αστικά θέματα με έντονο, τεχνητό φως διακρίνουν τα έργα του από τους φωτεινούς, χαλαρούς πνευματικούς πίνακες που μας έδωσαν καλλιτέχνες όπως ο Claude Monet. Και ενώ ο Monet εστίασε την προσοχή του κυρίως στις επιδράσεις του φωτός και του χρώματος, ο Degas εμμονή με το να συλλάβει το σώμα σε κίνηση.

«Η οπτική γλώσσα της συμπόνιας ήταν ακατάλληλη για οποιονδήποτε σοβαρό καλλιτέχνη τη δεκαετία του 1870 και του 80», είπε ο Germaine Greer στο The Guardian, «επειδή η τέχνη της περιόδου εκείνης έβγαλε με άκρατο τρόπο συναίσθημα. Όμορφοι ζητιάνοι και παχουλά, ρόδινα κοριτσάκια με δάκρυα στα μάτια τους ήταν τόσο συχνά ως εικόνες τότε, όπως τα αφράτα γατάκια σήμερα. »

Μία από τις πιο διάσημες απεικονίσεις ενός χορευτή του Ντεγκά δεν έρχεται με τη μορφή ζωγραφικής, αλλά με ένα εντυπωσιακό γλυπτό – ένα απτό μέσο που ταιριάζει στον καλλιτέχνη των 40 ετών, καθώς η όρασή του άρχισε να εξασθενίζει. Το «Little Dancer Aged Fourteen,» ένα άγαλμα σε μέγεθος πραγματικό ενός έφηβου κοριτσιού μπαλαρίνας, από τα φτωχά, από αυτά που τα εκμεταλλεύθυηκαν πλούσιοι ευγενείς. Το έργο εκτέθηκε μόνο μία φορά στη ζωή του καλλιτέχνη και προκάλεσε μεγάλο σκάνδαλο-ο καλλιτέχνης δεν εξέθεσε ποτέ ξανά γλυπτά του.

Το έργο «Little Dancer» παρουσιάστηκε αρχικά πολύ διαφορετικά από το πώς εμφανίζεται σήμερα.

Ο Ντεγκάς την έντυσε με μια πραγματική φούστα, μπούστο, κάλτσες και παπούτσια pointe. Είχε επίσης μια περούκα από ουρά χοίρου  και μια άλλη κορδέλα δεμένη γύρω από το λαιμό της. Ορισμένοι επικριτές το συνέκριναν με τα κέρινα ομοιώματα του μουσείου της Madame Tussaud. «Μπορεί η τέχνη να πέσει ακόμα χαμηλότερα;» ρώτησε ένας ανώνυμος συγγραφέας. Ο κριτικός της τέχνης Paul Mantz χαρακτήρισε την χορεύτρια ως «λουλούδι της πρόωρης αποστροφής», με «πρόσωπο που χαρακτηρίζεται από την μισητή υπόσχεση κάθε κακίας». Ο Μάντζ εξέθεσε περαιτέρω την προκατάληψη εναντίον των χορευτών μπαλέτου γενικά: «Κτηνωδώς», έγραψε, «κινεί το πρόσωπό της προς τα εμπρός, ή μάλλον το μικρό της ρύγχος – και αυτή η λέξη είναι απολύτως σωστή επειδή το κοριτσάκι μοιάζει με αρουραίο.»

Σύμφωνα με έναν γαλλικό ιδιωματισμό , κορίτσια του υποβάθρου που περιγράψαμε παραπάνω καλούντας «μικροί αρουραίοι», καθώς προέρχονταν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ήταν «βρώμικα».

Η Marie van Goethem ήταν ο «μικρός αρουραίος» που ποζάρει για το γλυπτό και πιθανότατα ασχολήθηκε με τη σεξουαλικά αρπακτική οικονομία του κόσμου του μπαλέτου για να μπορέσει να επιβιώσει. Η Van Goethem εξαφανίστηκε από την όπερα λίγο μετά την ολοκλήρωση του γλυπτού. Έχοντας καθυστερήσει σε μια πρόβα, το Μπαλέτο της Όπερας του Παρισιού την απέλυσε. Η έφηβη πιθανότατα επέστρεψε στο σπίτι για να ακολουθήσει τα βήματα της μητέρας της – πλυντηρίου και πιθανώς πόρνης – και της μεγαλύτερης αδελφής, που ήταν επίσης σεξουαλική εργαζόμενη.

 Αυτός είναι ο λόγος που βλέπουμε σπάνια χαμόγελα στην ιστορία της τέχνης

Η ζωή ήταν σκληρή για τους Γάλλους χορευτές μπαλέτου και αυτό αποτυπώθηκε από τον Ντεγκά.  Για να συλλάβει τη σωματικότητα και την πειθαρχία των χορευτών, ο γνωστός ζωγράφος ζήτησε από τα μοντέλα του να ποζάρουν για πολλές ώρες κάθε φορά, υπομένοντας βασανιστική ταλαιπωρία, καθώς διατηρούσαν τις παραμορφωμένες θέσεις τους. Ήθελε να συλλάβει τα «μικρά κορίτσια μαϊμού» του, όπως τους κάλεσε, «σπάζοντας τις αρθρώσεις τους» στην μπάρα. «Ίσως πολύ συχνά θεωρούσα τη γυναίκα ως ζώο», είπε κάποτε στον ζωγράφο Πιερ Γκεόργκες Τζανιώτ σε μια στιγμή που αποκαλύπτεται με ειλικρίνεια.

Ο Νταγκά ήταν αναμφίβολα ένας ανελέητος, αδίστακτος άνθρωπος. Ήταν μισογύνης και το όνομά του έχει συνοδευτεί από κακές φήμες σχετικά με το πώς φερόταν στις γυναίκες, εντός και εκτός του πλαισίου της τέχνης του.

Εσείς τα γνωρίζατε όλα αυτά ή απλώς παρασυρθήκατε από την ομορφιά των πινάκων του; Οι ιστορίες που αφηγούνται είναι κάθε άλλο παρά αθώες.

Με πληροφορίες από το CNN