Αν συναντούσα τυχαία το κείμενο που ακολουθεί με την ιδιότητα του αναγνώστη, ήδη από τον τίτλο θα ήμουν καχύποπτος: Σε μια κρίσιμη περίοδο για την ανθρωπότητα που η πανδημία της Covid-19 ταλανίζει σωματικώς, ψυχικώς και ηθικώς την ανθρώπινη ύπαρξη πώς είναι δυνατόν να ομιλούμε για Αρχαία Ελληνική Φιλολογία; Μήπως ο γράφων είναι απλώς ένας φαντασιόπληκτος που επιχειρεί να προωθήσει την προγονοπληξία; Την ώρα που δοκιμάζονται παντοιοτρόπως οι συμπολίτες μας είναι σωστό να αναλωνόμαστε σε ενδεχομένως άκαιρες συζητήσεις; Τα ερωτήματα είναι ουσιώδη.

Εξηγούμαι, λοιπόν: εδώ και μερικά έτη έχω αφοσιωθεί σε έναν υψηλόπνοο ηθικώς προσωπικό αγώνα που σχετίζεται με την γνωστοποίηση στο ευρύ κοινό των ανθρώπινων αξιών που δύνανται να μας μεταδώσουν τα αρχαία μας κείμενα. Προσπαθώ μέσω συγγραφικών εκδόσεων, ραδιοφωνικών συνεντεύξεων και διαλέξεών μου να εξηγήσω ότι τα Αρχαία Ελληνικά δεν είναι αποκλειστικά μια γλώσσα, αλλά ένα πνευματικό όχημα μετάδοσης πανανθρώπινων μηνυμάτων. Η γλώσσα καλλιεργεί με έξοχο τρόπο το πνεύμα μας, ωστόσο δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αποσυνδεθεί από την ερμηνευτική πτυχή των ιδεών που μεταδίδει. Αρκετά χρόνια τώρα ο τρόπος που εμείς οι φιλόλογοι επιλέγουμε να υπερασπιστούμε την επιστήμη μας έναντι άλλων, χρησίμων πρακτικώς επιστημών, είναι εντελώς λανθασμένος: οι συμπολίτες μας έχουν για εμάς την άποψη ότι είμαστε κάποιοι παράξενοι τύποι που συνεχώς διορθώνουμε το λεξιλόγιο των υπολοίπων χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις, που μετά μανίας ασχολούμαστε με την γενική υποκειμενική και τον αόριστο β’ του ρήματος ὁρῶ.

Είναι, ασφαλώς, σημαντικό να έχουμε επίγνωση τού ότι η προστακτική δεν λαμβάνει αύξηση («επίλεξε» και όχι «επέλεξε»), αλλά με αυτά τα επιχειρήματα δεν έχουμε τίποτα το εξαιρετικό να προσθέσουμε στον δημόσιο διάλογο. Η γλώσσα είναι, μεν, τρόπος επικοινωνίας, εκεί στηρίζεται η ειδοποιός διαφορά της ανθρώπινης ύπαρξης έναντι των υπολοίπων εμβίων όντων, αλλά αν η γλωσσική εκμάθηση αφορά μόνο την ρομποτική αποστήθιση κανόνων και παραλείπει την ερμηνεία, τότε ο γιατρός δικαιολογημένα θα συνεχίσει να διατείνεται ότι η προσφορά του στην κοινωνία είναι ανεκτίμητη.

Και πράγματι είναι ανεκτίμητη, αφού το ζήτημα δεν είναι να ξεπεράσουμε την ιατρική, τα μαθηματικά ή την τεχνολογία, αλλά να τους αποδείξουμε, έστω, ότι έχουμε δικαίωμα να μας σέβονται, ακόμα και σε περίοδο πανδημίας.

Και τι ακριβώς είναι η ερμηνεία; Η ερμηνεία, λοιπόν, δεν είναι μια άγονη διαδικασία, ούτε σχετίζεται με αναχρονιστικές προσεγγίσεις. Σκοπός δεν είναι να αδικήσουμε την παρελθοντική γραμματεία αντιμετωπίζοντάς την με την ερμηνευτική αυστηρότητα τού σήμερα, αλλά να δούμε αν μπορούμε να αντλήσουμε από αυτήν. Όταν, λόγου χάριν, ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι της εποχής του Περικλή τρελάθηκαν στην κυριολεξία όταν εμφανίστηκε ο λοιμός – τῇ νόσῳ παραφρονήσαντες, η δοτική της αιτίας αποδίδει άριστα την ψυχολογική απελπισία· να πώς η γλώσσα επιτυγχάνει μια άριστη σύζευξη με το συνακόλουθο νόημά της –, όταν ο Θουκυδίδης λέει ἄποροι καθεστηκότες, τότε κατανοούμε ότι ο άνθρωπος σε έκτακτες υγειονομικώς συνθήκες δοκιμάζεται εν συνόλω σαν οντότητα.

Γι’ αυτό και οι αρχαίοι Αθηναίοι άρχισαν να αδιαφορούν για τους νόμους και να επιλέγουν την εύκολη ηδονή· παρατηρούσαν κορμιά να πέφτουν μπροστά τους, η νόσος σκότωνε αμέτρητους, άρα οι εναπομείναντες ήθελαν να απολαύσουν την ζωή εδώ και τώρα. Να πώς η Αρχαία Ελληνική Φιλολογία γίνεται ξαφνικά χρήσιμη.

Παράδειγμα δεύτερο: Στους Ἱππῆς του Αριστοφάνη διαβάζουμε κάπου Βούλει παραθῶ σοι δόρπον. Για να καταλάβουμε την λέξη δόρπον, αρκεί να σκεφτούμε την νεοελληνική λέξη «επιδόρπιο». Αλλά υπάρχει και μια πιο διασκεδαστική λύση συνδεδεμένη άμεσα με τις καθημερινές μας προσλαμβάνουσες: επί της οδού Ασκληπιού υπάρχει μεζεδοπωλείο με το όνομα «Προδόρπιον».

Επομένως, η γλώσσα συνυφαίνεται άριστα με την ερμηνεία, αλλά ακόμα και όταν την εξετάζουμε αποκλειστικά ως τρόπο επικοινωνίας, μπορούμε να διαπιστώσουμε πως πολλές πτυχές της αρχαίας ελληνικής εντοπίζονται και στην νεοελληνική με παραπλήσιο νόημα. Όσο για την ερμηνεία, αρκούμαι στο να αναφέρω ότι στο ίδιο έργο ο αθηναϊκός δῆμος χαρακτηρίζεται από τον Αριστοφάνη ως χάχας, που μένει με το στόμα ανοιχτό μπροστά στις κενολογίες των ρητόρων ή – αν θέλουμε να μιμηθούμε το σκωπτικό εν γένει ύφος του Αριστοφάνη – μπροστά στις κατά περιόδους ρητορικές μπαρούφες των πολιτικών. Η αριστοφανική κρίση είναι διαχρονική και το σφρίγος της πολιτικής σκέψης του δημιουργού πάντοτε επίκαιρο.

Παράδειγμα τρίτο: ο Πλάτων αναφέρει εντελώς κυνικά στον Γοργία του ότι, αν η ρητορική μπορεί να είναι κάπως χρήσιμη, τότε κάποιος ένοχος για αδίκημα, όταν παρουσιαστεί ως κατηγορούμενος στο δικαστήριο, οφείλει να χρησιμοποιήσει την ρητορική για να πείσει τους δικαστές να τον καταδικάσουν. Αλλόκοτη για εμάς σήμερα αντίληψη. Αν ο κατηγορούμενος κατορθώσει να αθωωθεί, τότε θα κυκλοφορεί, μεν, ελεύθερος, αλλά θα έχει βλάψει την ψυχική του υπόσταση.

Όταν το σώμα διαμαρτύρεται, ο γιατρός αναλαμβάνει την ίαση, όταν η αδικία επιτελείται, τότε η ψυχή πρέπει να ιαθεί με τον σωφρονισμό ή ακόμα και την τιμωρία, ανάλογα, φυσικά, και με το είδος της άδικης πράξης. Μπορεί η πλατωνική απαίτηση να εφαρμοστεί σήμερα; Ενδεχομένως όχι, αλλά οπωσδήποτε μπορεί να επηρεάσει συνειδήσεις, να μας κάνει πιο ηθικούς, να δεχόμαστε τα λάθη μας. Αν κάποιος μας δώσει από απροσεξία παραπάνω ρέστα σε κάποια αγορά μας, καλό είναι να του τα επιστρέψουμε. Αν τα κρατήσουμε, θα κερδίσουμε, μεν, χρήματα, αλλά η ψυχή μας θα νοσεί.

Επεκτείνοντας την σκέψη μου είναι αναγκαίο να επισημάνω κάτι επιπρόσθετο: η Αρχαία Ελληνική Φιλολογία σχετίζεται, μεν, με έναν ορισμένο ιστορικό ορίζοντα, αλλά οι μεταγενέστερες μορφές της ελληνικής, αν συντελούν με τον τρόπο τους στην καλύτερη κατανόηση της αρχαίας, τότε κάλλιστα μπορούν να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο της γενικότερης ενασχόλησης με την αρχαιογνωσία.

Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελούν τα εκκλησιαστικά μας κείμενα, άποψη που εισηγούμαι και στο βιβλίο μου Τα Αρχαία Ελληνικά στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Πρόταση Διδασκαλίας Αγνώστου Κειμένου, Αθήνα 2019. Το κάτωθι απόσπασμα από το Κατὰ Ματθαῖον, Στ’.22-23 είναι ενδεικτικό: ῾Ο λύχνος τοῦ σώματός ἐστιν ὁ ὀφθαλμός· ἐὰν οὖν ὁ ὀφθαλμός σου ἁπλοῦς ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου φωτεινόν ἔσται· ἐὰν δὲ ὁ ὀφθαλμός σου πονηρὸς ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου σκοτεινὸν ἔσται. Το παραπάνω εδάφιο είναι γλωσσικώς ιδανικό για μια πρώιμη επαφή με την αρχαία ελληνική γλώσσα, ακόμα και από τις δύο τελευταίες τάξεις του δημοτικού, ενώ η ερμηνευτική του δύναμη είναι αξιοσημείωτη, καθώς διακηρύσσεται η άποψη ότι τα μάτια αποτελούν καθρέφτη της ψυχής και της συνακόλουθης αγνότητας ή κακίας.

Άλλωστε, και ο Πλάτων συσχετίζει ενίοτε στα έργα του τα μάτια με την ψυχή· πολλές φορές και εμείς σήμερα συνηθίζουμε να λέμε ότι ο τάδε έχει καθαρό βλέμμα ή ο τάδε μου φάνηκε ύποπτος παρά την (προσποιητή) ευγένειά του. Αρκεί μία ματιά στο βλέμμα του συνομιλητή μας για να ανακαλύψουμε τον εσωτερικό του κόσμο, όπως αρκεί μία ματιά στον άνθρωπο της ζωής μας για να καταλάβουμε πόσο μας αγαπάει.

Τα προαναφερθέντα παραδείγματα είναι, απλώς, μια μικρή πλευρά της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, η οποία δύναται να μας εξυψώσει ηθικώς, να μας κάνει να ζήσουμε περισσότερο φιλοσοφικά και ενάρετα. Το παρελθόν είναι πάντοτε αψεγάδιαστος δείκτης των μελλοντικών εξελίξεων. Ας δούμε, συνεπώς, πώς εμείς οι φιλόλογοι μπορούμε να διαμορφώσουμε κατάλληλα τις ψυχές των συμπολιτών μας σε μια τόσο δύσκολη περίοδο, πώς μπορούμε να τους δώσουμε κουράγιο, να τους δείξουμε ότι υπάρχει ευτυχία ακόμα και στα απολύτως αναγκαία, ότι το περιττό διαφθείρει και ότι η πανδημία σύντομα θα περάσει, όπως και οι παλαιότερες πανδημίες.

Δεν είμαστε γιατροί, αλλά μπορούμε να προσφέρουμε στην κοινωνία πολλά περισσότερα από την δυνητική ευκτική και τις χρονικές μετοχές. Η Αρχαία Ελληνική Φιλολογία μπορεί μέσω των κειμένων της να αποτελέσει έναν άριστο σύμβουλο στις καθημερινές μας επαφές, έναν χρήσιμο οδηγό για την ερμηνεία της σύγχρονης πραγματικότητας.

* Ο Σταύρος Χρ. Αναστασόπουλος είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ και Συγγραφέας.

* To κείμενο αντλήσαμε από το προσωπικό του ιστολόγιο.

Headlines