Αναζητώντας διέξοδο στο πιστοποιητικό εμβολιασμού – Το «επώδυνο» ταξίδι για τις ατομικές ελευθερίες

Αθλος ακατόρθωτος θεωρείτο στην αρχή της πανδημίας η παρασκευή εμβολίου κατά ενός νέου, και μάλιστα τόσο επιθετικού, ιού σε διάστημα λίγων μηνών. Κι όμως, ένα χρόνο μετά το θαυματουργό φιαλίδιο όχι μόνο βρίσκεται στα χέρια των επιστημόνων, αλλά το περιεχόμενό του έχει αρχίσει να ρέει στον οργανισμό εκατομμυρίων ανθρώπων δίνοντας τους ισχυρό όπλο κατά του κοροναϊού και ελπίδα για επιστροφή σε μια κανονική ζωή.

Δυστυχώς βέβαια μέχρι το εμβόλιο να χορηγηθεί σε επαρκή αριθμό ανθρώπων για τη δημιουργία φραγμού στον κοροναϊό, ο φόβος και ο θάνατος καραδοκούν. Άλλωστε πάντα έτσι συμβαίνει με τα επιστημονικά επιτεύγματα. Την προηγούμενη από την ημέρα που θα βρεθεί το φάρμακο του καρκίνου θα έχουν πεθάνει εκατομμύρια άνθρωποι από την επάρατη νόσο, είναι το παράδειγμα που συχνά χρησιμοποιούν οι γιατροί.

Η πορεία πάντως προς την έξοδο αυτού του τόσο σκοτεινού, γεμάτο τάφους, τούνελ έχει αρχίσει μέσω των εμβολιαστικών προγραμμάτων που υλοποιούνται -αν και με πολύ αργούς ρυθμούς- στην πλειονότητα των χωρών. Των πλούσιων χωρών για να είμαστε ακριβείς, και ας κρούει κώδωνα κινδύνου ο ΠΟΥ και άλλοι φορείς ότι κανείς δεν μπορεί να είναι ασφαλής μέχρι όλοι σε κάθε γωνιά του πλανήτη που μόλυνε ο κοροναϊός να είναι ασφαλείς.

Μάλιστα, ίδιον του σύγχρονου ανθρώπου η απληστία, η κοντή μνήμη και η έλλειψη υπομονής, έχουν αρχίσει οι πιέσεις για άμεση επιστροφή στην κανονικότητα και στη ζωή προ κοροναϊού. Στις προειδοποιήσεις των ειδικών ότι απαιτείται υπομονή για αρκετούς μήνες έως ότου εμβολιαστεί σημαντικός αριθμός ανθρώπων ώστε να υψωθεί τείχος προστασίας έναντι του κοροναϊού, πολλοί ανταπαντούν με στοιχεία που αποδεικνύουν την κρίσιμη κατάσταση στην οποία βρίσκεται η παγκόσμια οικονομία, που παραμένει διασωληνωμένη.

Ανοσία αγέλης

Με την Κομισιόν, λοιπόν, να εκτιμά ότι η επονομαζόμενη «ανοσία της αγέλης» θα έχει επιτευχθεί σε σημαντικό βαθμό μέχρι το τέλος του καλοκαιριού -μια πρόβλεψη βέβαια που η ασφάλειά της εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων η επάρκεια των εμβολίων- η συζήτηση στρέφεται στον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να επανεκιννήσουν, έστω και σταδιακά, κρίσιμες για την οικονομία δραστηριότητες. Με άλλα λόγια, εξετάζεται πώς θα μπορούσαν να αρθούν περιοριστικά μέτρα και περιορισμοί ώστε οι εμβολιασμένοι να αρχίσουν να ζεσταίνουν τις μηχανές της οικονομίας.

Στην Ευρώπη, καθώς και στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, για την ανάσχεση της πανδημίας περιορίστηκε η δυνατότητα ελεύθερης κυκλοφορίας. Οι επιβάτες, για παράδειγμα, που ταξιδεύουν εκτός συνόρων της χώρας τους βρίσκονται αντιμέτωποι με αυστηρά υγειονομικά πρωτόκολλα τα οποία επιβάλλουν καθεστώς καραντίνας είτε φτάνοντας στον προορισμό τους είτε κατά την επιστροφή τους, είτε και στις δύο περιπτώσεις.

Εξ’ ου και ένας από τους οικονομικούς κλάδους που δέχθηκαν ισχυρότατο πλήγμα από την πανδημία είναι οι αερομεταφορές που τώρα βλέπουν στο εμβόλιο τη διέξοδο που αναζητούν προκειμένου να αποφύγουν την ολοκληρωτική καταστροφή. Τις ελπίδες του στο εμβόλιο έχει εναποθέσει και ο τουρισμός, πυλώνας της οικονομίας για πολλές χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.

Αναζητώντας, λοιπόν, εναγωνίως τρόπο για να μην χαθεί και αυτό το καλοκαίρι για την οικονομία, πέφτουν στο τραπέζι ιδέες για υγειονομικά διαβατήρια, πιστοποιητικά εμβολιασμού και γενικά για τρόπους διαχωρισμού των άτρωτων στον κοροναϊό από τους υπολοίπους.

Στις προτάσεις όμως αυτές ελλοχεύουν κίνδυνοι, σπεύδουν να τονίσουν όσοι δεν σκέφτονται μόνο με όρους οικονομικούς και επιβίωσης, τονίζοντας ότι ήδη ένα από τα μεγαλύτερα θύματα αυτής της πανδημίας είναι τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του ατόμου.

Η σωστή βάση, λοιπόν, που πρέπει να τεθεί η συζήτηση είναι η νομική και κοινωνική πολυπλοκότητα του θέματος, αλλά και αν υπάρχουν δικλείδες ασφαλείας ώστε να βρεθεί η χρυσή τομή μεταξύ της επιτακτικής ανάγκης για επανεκκίνηση της οικονομίας και της αδήριτης ανάγκης για αποφυγή επιπλέον εκπτώσεων στα δικαιώματα του ανθρώπου και τις ατομικές ελευθερίες.

Το πιστοποιητικό εμβολιασμού

Το τελευταίο διάστημα έχει έρθει στο προσκήνιο ο όρος «πιστοποιητικό εμβολιασμού» ή «υγειονομικό διαβατήριο». Πρόκειται ουσιαστικά για ένα, όπως όλα δείχνουν, ψηφιακό εργαλείο που θα αποδεικνύει ότι κάποιος έχει εμβολιαστεί και το οποίο θα χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, για ταξιδιωτικούς λόγους.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά τη Σύνοδο Κορυφής, μπορεί να έβαλε το θέμα προς το παρόν στον «πάγο», διαμηνύοντας πως το πιστοποιητικό εμβολιασμού μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ιατρικούς λόγους και σε επόμενο στάδιο θα εξεταστεί «εάν και κάτω από ποιες συνθήκες» αυτό «θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί» ευρύτερα, ωστόσο αρκετές εταιρείες βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο δημιουργίας εφαρμογών σε smartphones στις οποίες θα αναρτώνται ιατρικά δεδομένα, στην προκειμένη περίπτωση σχετικά με τον εμβολιασμό.

Σύμφωνα με τα πρώτα διαθέσιμα στοιχεία, το πιστοποιητικό εμβολιασμού θα έχει τη μορφή QR κωδικού. Με τη σάρωση (σκανάρισμα) αυτού του κωδικού θα αποκαλύπτονται όλες οι πληροφορίες για τον εμβολιασμό, όπως ποιο εμβόλιο έγινε και πότε έγινε.

Η αλήθεια είναι πως η ιδέα ενός τέτοιου εγχειρήματος «γεννήθηκε» από τα πρώτα κιόλας στάδια της πανδημίας προκειμένου να επιτρέψει σε όσους δεν είχαν νοσήσει με Covid-19 να ταξιδεύουν ελεύθερα. Με την έλευση όμως των εμβολίων, η ιδέα εξελίχθηκε περαιτέρω ώστε να υπάρχει «ελευθέρας» σε όσους έχουν εμβολιαστεί.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως η έννοια του υγειονομικού διαβατηρίου δεν είναι τόσο καινούρια. Στην πραγματικότητα, πιστοποιητικό εμβολιασμού, απόδειξη δηλαδή ότι κάποιος έχει εμβολιαστεί κατά μιας μολυσματικής ασθένειας προκειμένου να μπορεί να ταξιδέψει, είναι υποχρεωμένοι να επιδεικνύουν όσοι μεταβαίνουν σε ορισμένα αφρικανικά κράτη, κι όχι μόνο, λόγω του κίτρινου πυρετού ή άλλων ασθενειών.

Μπορεί να εφαρμοστεί;

Η δημιουργία πιστοποιητικού εμβολιασμού φέρνει… στις αποσκευές της σημαντικά ερωτήματα που σχετίζονται με την προστασία των δεδομένων της ιδιωτικής ζωής και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με τους επικριτές των σχετικών προτάσεων να υποστηρίζουν πως τέτοιου είδους διαβατήρια θα έθεταν σε κίνδυνο θεμελιώδη δικαιώματα, τη στιγμή μάλιστα που μεγάλο μέρος πολιτών σε χώρες όπως η Γαλλία αντιμετωπίζουν το εμβόλιο με σκεπτικισμό.

«Εφόσον η διάθεση δεδομένων [προς το κράτος] γίνεται με την συγκατάθεση των πολιτών, αυτή η συγκατάθεση δεν είναι νομικά επαρκής εάν τεθεί ως αναγκαία προϋπόθεση για ενάσκηση άλλων δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στο ταξίδι» τονίζει στο in.gr ο Βασίλειος Σωτηρόπουλος, δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, ο οποίος ασχολείται επισταμένως με θέματα διαδικτύου προστασίας προσωπικών δεδομένων.

Όπως επισημαίνει, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (GDPR) είναι σαφής: «Κατά την εκτίμηση κατά πόσο η συγκατάθεση δίνεται ελεύθερα, λαμβάνεται ιδιαιτέρως υπόψη κατά πόσο, μεταξύ άλλων, για την εκτέλεση σύμβασης, συμπεριλαμβανομένης της παροχής μιας υπηρεσίας, τίθεται ως προϋπόθεση η συγκατάθεση στην επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που δεν είναι αναγκαία για την εκτέλεση της εν λόγω σύμβασης».

«Εάν κριθεί ότι η συγκατάθεση είναι προϋπόθεση, τότε δεν αποτελεί επαρκή νομική βάση και θα πρέπει να αναζητηθεί άλλη θεσμική αρχιτεκτονική σε αυτό το σύστημα» υποστηρίζει.

Ακόμη και σε περίπτωση όμως που δεν υιοθετηθεί σε επίπεδο κρατών ως λύση, αν ιδιωτικές επιχειρήσεις, όπως π.χ. οι αεροπορικές, ζητήσουν ως προϋπόθεση το υγειονομικό πιστοποιητικό -τη στιγμή που ο εμβολιασμός δεν είναι νομοθετικά υποχρεωτικός- δύσκολα μπορεί να τους απαγορευτεί νομικά.

«Όχι με νομική βάση τη συγκατάθεση, αλλά με νομική βάση την σύμβαση παροχής υπηρεσιών» εξηγεί ο κ. Σωτηρόπουλος. «Αν μια τέτοια προϋπόθεση τεθεί από ιδιώτες σε πολίτες που θέλουν να απολαύσουν τις υπηρεσίες τους, μόνο η νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα μπορεί να αποτελέσει ένα φίλτρο. Όμως, ο GDPR επιτρέπει την επεξεργασία ιατρικών δεδομένων και από ιδιώτες, υπό προϋποθέσεις εγγυήσεων ασφάλειας βέβαια, για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας».

Επιχειρώντας πάντως να ξεπεράσουν τον σκόπελο παραβίασης του απορρήτου, κάποιες από τις εταιρείες που δραστηριοποιούνται με τη δημιουργία εφαρμογής που θα παρέχει ουσιαστικά το πιστοποιητικό εμβολιασμού σπεύδουν να επισημάνουν πως δεν διατηρούν τα δεδομένα του κάθε χρήστη. Αυτά θα βρίσκονται είτε στον πάροχο δεδομένων, που είναι το εργαστήριο εμβολιασμού, είτε στο τηλέφωνο του χρήστη. Δεν υπάρχει, επομένως, κεντρική βάση δεδομένων.

Η ηθική πλευρά

Εκτός από το νομικό κομμάτι, ο αποκλεισμός ατόμων από συνήθεις δραστηριότητες βάσει του καθεστώτος εμβολιασμού εγείρει σοβαρά ηθικά ζητήματα, ειδικά από τη στιγμή που καμιά χώρα δεν τον έχει καταστήσει υποχρεωτικό, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες συγκεκριμένες ομάδες δεν συνίσταται να λάβουν ακόμη το εμβόλιο.

Σε έκθεση του Πανεπιστημίου του Έξετερ σχετικά με τις επιπτώσεις των ψηφιακών υγειονομικών πιστοποιητικών στα ανθρώπινα δικαιώματα, παρουσιάζεται το εξής παράδειγμα: Φανταστείτε οι δημόσιες αρχές να απαιτούσαν από όλους να εμφανίζουν τακτικά στοιχεία για την κατάσταση της υγείας τους για πρόσβαση σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, όπως εστιατόρια, εκκλησίες ή δημόσιες συγκοινωνίες.

Με βάση την κατάσταση της υγείας τους, ορισμένοι θα μπορούσαν να κινηθούν ελεύθερα – αυτό θα συνέβαινε με εκείνους που θα είχαν βρεθεί αρνητικοί σε τεστ για την Covid-19 ή θα είχαν εμβολιαστεί. Αντίθετα, σε άλλους δεν θα επιτρέπεται να ταξιδεύουν και να έχουν πρόσβαση σε συγκεκριμένα μέρη.

Αναμφισβήτητα, τέτοιες πρακτικές θα μπορούσαν να διατηρήσουν τις ελευθερίες εκείνων που δεν έχουν την ασθένεια ή έχουν εμβολιαστεί. Ωστόσο, εάν ορισμένοι δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση ή να κάνουν τεστ ή εμβόλια για την Covid-19, δεν θα είναι σε θέση να αποδείξουν την κατάσταση της υγείας τους, και έτσι οι ελευθερίες τους θα είναι de facto περιορισμένες.

Για το λόγο αυτό, όπως επισημαίνει ο κ. Σωτηρόπουλος, ως μέτρο το «υγειονομικό πιστοποιητικό» μπορεί να επιβληθεί μόνον εφόσον θα έχει εξασφαλιστεί η ευχερής και ανέξοδη πρόσβαση στον εμβολιασμό και στην πραγματοποίηση εξετάσεων. «Αλλιώς, impossibilium nulla est obligatio. Oυδείς υποχρεούται στα αδύνατα».

Επίσης, έκθεση από τον ερευνητικό τομέα του Ada Lovelace Institute επισημαίνει ότι τα διαβατήρια ανοσίας «ενέχουν εξαιρετικά υψηλούς κινδύνους όσον αφορά την κοινωνική συνοχή, τις διακρίσεις, τον αποκλεισμό και την τρωσιμότητα».

Μιλώντας στο Politico, η διευθύντρια του ινστιτούτου Carly Kind τονίζει ότι η χρήση ενός τέτοιου συστήματος θα μπορούσε να σημαίνει ότι η ανοσία θα γίνει προστατευμένο χαρακτηριστικό, όπως η εθνικότητα ή η φυλή. «Πρέπει να σκεφτούμε πώς να δημιουργήσουμε μια υποδομή που θα διασφαλίσει ότι δεν θα επιτρέπεται η διάκριση βάσει αυτού του χαρακτηριστικού».

Πάντως, σύμφωνα με τον κ. Σωτηρόπουλο, υγειονομικές αναφορές σε διαβατήρια προβλέπονται εδώ και εκατοντάδες χρόνια, δεν είναι κάτι καινούριο. Πολύ πριν την πανδημία, η προϋπόθεση του εμβολιασμού είναι αναγκαία συνθήκη για να το ταξίδι σε συγκεκριμένους προορισμούς.

Επομένως, όπως παρατηρεί, «δεν τίθεται ζήτημα διάκρισης εφόσον πρόκειται για γενικευμένο κανόνα που μπορεί να γνωρίσει μια ειδικότερη εφαρμογή. Η διάκριση με κριτήριο την κατάσταση υγείας, ακόμη κι όταν οδηγεί σε περιστασιακό αποκλεισμό από κάποια δικαιώματα, αποτελεί μέτρο που μπορεί να είναι συμβατό με τις γενικευμένες υγειονομικές ανάγκες υπό το φως του δημόσιου συμφέροντος».

Ανοσία δεν σημαίνει ασφάλεια

Σε ό,τι αφορά στο υγειονομικό σκέλος, ενώ αρκετά εμβόλια εμφανίζονται εξαιρετικά αποτελεσματικά στην πρόληψη της Covid-19, δεν υπάρχουν ακόμη επαρκή στοιχεία σχετικά με το αν όσοι εμβολιάζονται μπορεί να μολυνθούν από τον ιό και να είναι ασυμπτωματικοί, άρα μπορεί ακόμα να μεταδίδουν υπό αυτές τις συνθήκες τον ιό.

Απαιτούνται, επομένως, περισσότερα δεδομένα για να αποδειχθεί ότι ο εμβολιασμός εμποδίζει τη μετάδοση του ιού σε άλλους και πόσο διαρκεί η ανοσία.

Χωρίς αυτά τα κρίσιμα στοιχεία, το πιστοποιητικό εμβολιασμού αποδεικνύει μόνο ότι κάποιος έχει λάβει το εμβόλιο σε συγκεκριμένη ημερομηνία – όχι ότι δεν έχει και δεν μπορεί να μεταδώσει την ασθένεια. Εν τω μεταξύ, ένα αρνητικό τεστ covid παραμένει η καλύτερη απόδειξη ότι κάποιος δεν είναι φορέας. Και δεδομένου ότι τα προγράμματα εμβολιασμού που τρέχουν απέχουν πολύ από το επιθυμητό αποτέλεσμα, θα πρέπει να ακολουθεί τις οδηγίες δημόσιας υγείας σχετικά με τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού.

Μακρύς ο δρόμος της… κανονικότητας

Ανεξάρτητα από το πόσο δεκτική μπορεί να είναι η κοινωνία απέναντι στο πιστοποιητικό εμβολιασμού και κατά πόσο αυτό μπορεί να προκριθεί ως λύση που θα επιτρέψει την επιστροφή στην κανονικότητα, οι ειδικοί συμφωνούν ότι το… ταξίδι σε άγνωστους εξωτικούς προορισμούς μπορεί να αργήσει ακόμη.

Κι αυτό γιατί τα εμβολιαστικά προγράμματα κυλούν με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς, οι μεταλλάξεις του ιού δημιουργούν νέα «σπαζοκεφαλιά» για την αντιμετώπισή του, και το πιο βασικό: Δεν γνωρίζουμε ακόμη αν ο εμβολιασμός κρατά τους γύρω μας ασφαλείς.