Νέα Ελληνική : Ύφος και σχήματα λόγου (Μέρος Δ’)

Γ. Ύφος και σχήματα λόγου

Το ύφος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, προϋποθέτει την επιλογή και τον συνδυασμό γλωσσικών στοιχείων από μέρους του ομιλητή ή συντάκτη ενός κειμένου. Ένας τομέας της γλώσσας που συμβάλλει στη δημιουργία ιδιαίτερου ύφους, κυρίως στον λογοτεχνικό λόγο, είναι τα επονομαζόμενα σχήματα λόγου, τα οποία αποτελούν γλωσσικές ιδιορρυθμίες που προκύπτουν συνήθως από τη χρήση συντακτικών σχημάτων και σημασιών διαφορετικών από τα συνηθισμένα. Τα πιο συχνά σχήματα λόγου είναι τα εξής:

α) Η αναδίπλωση, όταν μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως: «Οι φίλοι μας θα έρθουν σήμερα, σήμερα θα φύγουν».

β) Η ειρωνεία, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν στην ουσία αντίθετη σημασία από αυτή που δίνεται με τη λέξη: «Θύμωσε πολύ μαζί του και του τα είπε κομψά» (δηλαδή, με άκομψα, υβριστικά λόγια).

γ) Η έλλειψη, όταν παραλείπονται λέξεις ή φράσεις που μπορούν να εννοηθούν εύκολα από τα συμφραζόμενα: «Ποιος θέλει να μιλήσει; Η Ιφιγένεια» (εννοείται θέλει να μιλήσει).

δ) Η λιτότητα, όταν στη θέση μιας λέξης χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση: «Το φαγητό που μαγείρεψε η Ελένη δεν ήταν άνοστο».

ε) Η μεταφορά, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με σημασία διαφορετική από την κυριολεκτική τους, αλλά με κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτή: «Η Ρία έγινε καπνός».

στ) Η μετωνυμία, όταν χρησιμοποιείται το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημα, αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο, το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο: «Τον τελευταίο καιρό ο Νικόλας ακούει Μπετόβεν».

ζ) Η παρομοίωση, όταν συσχετίζεται ένα πρόσωπο ή πράγμα ή μια έννοια με κάτι πολύ γνωστό, με σκοπό να τονιστεί μια ιδιότητα που υπάρχει και στα δύο: «Το σπίτι του Παπαδόπουλου είναι σαν πύργος».

η) Ο πλεονασμός, όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται για να αποδοθεί ένα νόημα: «Η Σμαρώ πάλι ξαναήρθε».

θ) Η προσωποποίηση, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με τις οποίες αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα όντα: «Κάθε πρωί ο ήλιος χαμογελάει στους ανθρώπους».

ι) Η συνεκδοχή, όταν χρησιμοποιείται το ένα αντί για τα πολλά όμοια, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο (και αντίστροφα), η ύλη αντί για το προϊόν που παράγεται από αυτήν ή εκείνο που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται: «Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος» (αντί οι Κρητικοί).

ια) Το υπερβατό, όταν παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες λέξεις ανάμεσα σε δύο λέξεις που συνδέονται συντακτικά και νοηματικά στενά: «Ο διευθυντής εφάρμοσε τους ισχύοντες από τους νόμους κανονισμούς».

ιβ) Η υπερβολή, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που ξεπερνούν σημασιολογικά το συνηθισμένο και το πραγματικό: «Να υψώσουμε όλοι τη φωνή μας, να φτάσει έως τον ουρανό».

Νέα Ελληνική : Ύφος και σχήματα λόγου (Μέρος Α’)

Νέα Ελληνική : Ύφος και σχήματα λόγου (Μέρος Β’)

Νέα Ελληνική : Ύφος και σχήματα λόγου (Μέρος Γ’)