Όταν στο βουνό ήταν όλοι συναγωνιστές: οι Έλληνες Εβραίοι και η Αντίσταση

Η εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος στη ναζιστική Γερμανία. 58.886 Εβραίοι της Ελλάδας από έναν προπολεμικό πληθυσμό 71.611 εξοντώθηκαν, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία.

Η ιστορία της εξόντωσης σταδιακά έγινε γνωστή και σε αυτό έχει βοηθήσει τόσο η εξέλιξη της ιστορικής έρευνας όσο και η συστηματική προσπάθεια να αναδειχτεί και να γίνει τμήμα της βασικής ιστορικής γνώσης, ξεκινώντας από την εκπαίδευση. Αυτό, βέβαια, δεν αναιρεί το γεγονός ότι για μεγάλο διάστημα αυτή η ιστορία συχνά προσπεράστηκε ή υποτιμήθηκε. Ούτε υποτιμά το μεγάλο πρόβλημα που αντιπροσωπεύει η αναπαραγωγή αντισημιτικών στερεότυπων και πρακτικών.

Σταδιακά καθώς η ιστορία αυτή αναδεικνυόταν και γινόταν πιο ευρέως γνωστή, αποκαλύπτονταν και άλλες πλευρές της, όπως για παράδειγμα οι ποικίλες περιπτώσεις διάσωσης και βοήθειας σε διωκόμενους εβραίους από τους Έλληνες «Δικαίους των Εθνών».

Μια πτυχή που δεν είχε μελετηθεί στην κλίμακα που της αναλογούσε ήταν αυτή που αφορούσε τη συμμετοχή των ελλήνων Εβραίων. Αρκεί να σκεφτούμε ότι η πρώτη ευρεία μελέτη, αυτή του ιστορικού Στήβεν Μπάουμαν κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 2006 και στα ελληνικά το 2012 («Η αντίσταση των εβραίων στην κατοχική Ελλάδα», εκδ.  Κεντρικού Ιραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος).

Το φαινόμενο αυτό δεν ήταν μόνο ελληνικό. Και διεθνώς η συμμετοχή των εβραίων της Ευρώπης στα κινήματα αντίστασης στον ναζισμό σταδιακά θα αναδειχθεί, στις ποικίλες μορφές που θα πάρουν, από την οργάνωση δικτύων μέσα στα γκέτο μέχρι τη συμμετοχή σε παρτιζάνικες ομάδες.

Στην ελληνική βιβλιογραφία το κενό αυτό ήρθε να καλύψει το βιβλίο του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού «Συναγωνιστές. Το ΕΑΜ και οι εβραίοι της Ελλάδας» που κυκλοφόρησε στα τέλη Δεκεμβρίου 2020 από τις εκδόσεις Ψηφίδες.

Το βιβλίο αυτό που έρχεται σε συνέχεια του Προγράμματος «Συναγωνιστής. Έλληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση» που επιμελήθηκε ο συγγραφέας για το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας και περιλάμβανε ντοκιμαντέρ και περιοδική έκθεση την περίοδο 2013-2015 και στηρίζεται σε παραπέρα έρευνα στις διαθέσιμες μαρτυρίες και καταγραφές που υπάρχουν για τη συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων στην ΕΑΜική αντίσταση.

Μέσα από την ιδιαίτερα συστηματικά τεκμηριωμένη αφήγηση του βιβλίου αναδεικνύεται οι διάφορες διαδρομές με τις οποίες βρέθηκε σημαντικός αριθμός ελλήνων εβραίων στις τάξεις του ΕΑΜ και των οργανώσεων αλλά και του ρόλου που αυτές έπαιξαν στη διάσωση σημαντικού αριθμού ελλήνων εβραίων.

Αποτυπώνεται σε αυτές σε αυτές τις μαρτυρίες η σημαντική συμμετοχή στις αντιστασιακές οργανώσεις, που συχνά δεν ήταν απλώς το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας διαφυγής από τις πόλεις (και την προοπτική εκτοπισμού προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης) αλλά και μιας ενεργητικής στράτευσης στα ιδανικά του ΕΑΜ.

Καταγράφεται επίσης συστηματικά ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκαν πρακτικές αλληλεγγύης, από την προσφορά φιλοξενίας στην ύπαιθρο μέχρι τη βοήθεια στη διαφυγή εκτός Ελλάδας. Και βέβαια αποτυπώνεται ότι στον Εμφύλιο και την μετεμφυλιακή Ελλάδα αρκετοί Έλληνες εβραίοι θα είναι θύματα πολιτικής δίωξης.

Κυρίως όμως αυτό που αναδεικνύεται στο βιβλίο είναι ότι η Αντίσταση προσέφερε και μια έμπρακτη απάντηση στη διαίρεση και το μίσος που καλλιεργούσε ένας αντισημιτισμός που παρέμενε ενδημικός στον ελλαδικό χώρο. Αντίθετα, η προσφώνηση «Συναγωνιστές» που χρησιμοποιούν μεταξύ τους οι αγωνιστές του ΕΑΜ – και που δίνει τον τίτλο στο βιβλίο – ενείχε την υπόσχεση μιας αγωνιστικής συλλογικότητας που μπορούσε να ξεπεράσει τις διαφορές θρησκείας, καταγωγής και ταυτότητας.