Κοροναϊός : Οι φόβοι που γεννούν οι μεταλλάξεις του

Η μάχη μας με τον νέο κοροναϊό είναι μια μάχη επιβίωσης… εκατέρωθεν – δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και ο ιός είναι ένας οργανισμός που, όπως και εμείς, προσπαθεί να επιβιώσει. Σε αυτόν τον αγώνα της δικής του επιβίωσης – και όσο εμείς «μεταλλάσσουμε» τις στρατηγικές μας ώστε να τον νικήσουμε – μεταλλάσσεται και εκείνος για να «δραπετεύσει». Οι μεταλλάξεις του SARS-CoV-2 αποτελούν αυτή τη στιγμή ένα από τα κύρια ζητήματα που απασχολούν επιστήμονες, αρμόδιες αρχές υγείας, κυβερνήσεις ανά τον κόσμο και τελικώς τον καθένα μας, αφού γεννούν φόβους σχετικά με το μέλλον της πανδημίας. Ερωτήματα όπως το αν τα νέα «πρόσωπα» που αποκτά ο ιός είναι ικανά να μειώσουν την αποτελεσματικότητα των εμβολίων δημιουργώντας την ανάγκη για καινούργιες «εκδόσεις» τους, αν μπορούν να «πυροδοτήσουν» επαναλοιμώξεις σε άτομα που έχουν ήδη αναρρώσει από COVID-19 και τελικώς αν θα κάνουν το φως στην άκρη του πανδημικού τούνελ να αργήσει να φανεί ακόμη περισσότερο, τίθενται συνεχώς επί τάπητος και αναζητούν επείγουσες απαντήσεις.

Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι το τελευταίο διάστημα οι μεταλλάξεις του νέου κορωνοϊού βρίσκονται ψηλά στην ατζέντα όλων όσοι μάχονται την πανδημία από διαφορετικά «μετερίζια»: από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), ως την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Πάντως, και ο πληθυσμός από το δικό του «μετερίζι» μπορεί να συμβάλει ώστε να μπει φρένο στην εξάπλωση του ιού, η οποία του παρέχει ευκαιρίες για νέες μεταλλάξεις, τηρώντας, παρά τους εμβολιασμούς, απαρέγκλιτα τα μέτρα προστασίας, όπως δήλωσε στο ΒΗΜΑ-Science o εκπρόσωπος του ΠΟΥ Τάρικ Γιασάρεβιτς.

Οι επαναλοιμώξεις στη Βραζιλία

Η περίπτωση της πόλης Μανάους στη Βραζιλία είναι χαρακτηριστική για το τι μπορεί να σημαίνουν οι μεταλλάξεις του ιού σε ό,τι αφορά την πορεία της μάχης μας μαζί του. Οταν στην πόλη τον περασμένο Δεκέμβριο τα κρούσματα του νέου κορωνοϊού άρχισαν να έχουν και πάλι αυξητική πορεία και τα νοσοκομεία να γεμίζουν με ασθενείς με COVID-19, οι ειδικοί έμειναν έκπληκτοι. Και αυτό διότι, σύμφωνα με επιστημονικές εκτιμήσεις, τα τρία τέταρτα των κατοίκων της είχαν ήδη προσβληθεί από τον νέο κορωνοϊό – ποσοστό περισσότερο από αρκετό για επίτευξη συλλογικής ανοσίας. Ετσι ειδικοί του Imperial College στο Λονδίνο προχώρησαν σε αλληλούχηση δειγμάτων ιικών γονιδιωμάτων προκειμένου να ανακαλύψουν αν ο ιός είχε υποστεί κάποια μετάλλαξη ικανή να αναζωπυρώσει την επιδημία στην περιοχή.

Στις 12 Ιανουαρίου οι ερευνητές δημοσιοποίησαν τα αρχικά τους συμπεράσματα στον ιστότοπο virological.org. Σύμφωνα με αυτά, 13 από τα 31 δείγματα του ιού που συνελέγησαν στα μέσα Δεκεμβρίου στη Μανάους φάνηκε να ανήκουν σε ένα παραλλαγμένο στέλεχος που ονομάστηκε Ρ.1., το οποίο εκτιμάται ότι κατάφερε να διαφύγει την ανοσοαπόκριση που είχε παραχθεί από τον ιό κάποιους μήνες νωρίτερα, όταν η COVID-19 «σάρωνε» την περιοχή. Το συγκεκριμένο στέλεχος μάλιστα έχει ήδη «ταξιδέψει» ως την Ιαπωνία και υπάρχουν φόβοι ότι μπορεί να κάνει… παγκόσμια περιοδεία.

Τα άλλα απειλητικά στελέχη

Το Ρ.1 είναι μόνο ένα από τα νέα στελέχη του SARS-CoV-2 που απασχολούν το τελευταίο διάστημα την επιστημονική κοινότητα. Διάσημο παγκοσμίως είναι πλέον και το στέλεχος Β.1.1.7., το οποίο πρωτοεντοπίστηκε στη Βρετανία στα τέλη του περασμένου Νοεμβρίου και, με βάση όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, χαρίζει στον ιό μεγαλύτερη μεταδοτικότητα – σύμφωνα με την τελευταία επιδημιολογική έκθεση του ΠΟΥ έχει ήδη «επισκεφθεί» 60 χώρες ως σήμερα, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας. Μάλιστα την εβδομάδα που μας πέρασε αναφέρθηκε ότι στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί συνολικά 26 κρούσματα με το στέλεχος αυτό, τα δύο εκ των οποίων στην κοινότητα (τη στιγμή που τα υπόλοιπα «συνελήφθησαν» στις πύλες εισόδου της χώρας), και συγκεκριμένα σε Αττική και Κρήτη, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για την εξάπλωσή του.

Στο μικροσκόπιο των επιστημόνων βρίσκεται όμως και άλλο ένα στέλεχος, το 501Y.V2, το οποίο πρωτοεντοπίστηκε στη Νότια Αφρική. Ορισμένες από τις μεταλλάξεις που φέρει το στέλεχος αυτό, συμπεριλαμβανομένων των Ε484Κ και Κ417Ν, αλλάζουν την πρωτεΐνη-ακίδα της επιφάνειας του ιού και έχει φανεί στο εργαστήριο ότι μειώνουν την αποτελεσματικότητα των μονοκλωνικών αντισωμάτων που χορηγούνται ενάντια στον SARS-CoV-2. Επίσης προδημοσίευση στο bioRχiv ειδικών από το Ερευνητικό Κέντρο για τον Καρκίνο Fred Hutchinson έδειξε ότι η μετάλλαξη Ε484Κ μειώνει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας χορήγησης πλάσματος από αναρρώσαντες ασθενείς με COVID-19 κατά 10 φορές.

Η ανθεκτικότητα στα εμβόλια

Μπορούν μεταλλάξεις σαν και αυτές να αλλάξουν την πορεία της πανδημίας; Ιδού η (μεγάλη) απορία. Μέχρι στιγμής, οι ειδήμονες αναφέρουν πως ο ιός δεν φαίνεται να έχει αναπτύξει ανθεκτικότητα στα εμβόλια για την COVID-19 – μάλιστα τελευταία στοιχεία εργαστηριακών δοκιμών της Pfizer έδειξαν ότι το εμβόλιό της είναι αποτελεσματικό ενάντια στο βρετανικό στέλεχος. Εκφράζουν όμως φόβους ότι η ταχεία ανάπτυξη νέων στελεχών που εξαπλώνονται σε πολλές χώρες μαρτυρεί ότι μπορεί να εμφανιστεί ένας φαινότυπος του ιού που θα εμφανίζει ανθεκτικότητα στα εμβόλια ταχύτερα από ό,τι θα θέλαμε. Για τον λόγο αυτόν υπογραμμίζουν ότι απαιτείται πολύ καλή επιτήρηση από όλες τις χώρες ώστε να «συλλαμβάνονται» αμέσως τα νέα εν δυνάμει επικίνδυνα στελέχη, ενώ παράλληλα είναι απαραίτητο να επισπευσθούν οι εμβολιασμοί παγκοσμίως, όσο ο ιός είναι ακόμη «ευάλωτος» στα εμβόλια.

Τη διττή αυτή δράση ζήτησε και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την εβδομάδα που μας πέρασε. Η Κομισιόν κάλεσε τα κράτη-μέλη να έχουν εμβολιάσει ως τον Μάρτιο του 2021 τουλάχιστον το 80% των ατόμων άνω των 80 ετών και το 80% των επαγγελματιών υγείας και κοινωνικής μέριμνας και μέχρι το καλοκαίρι του 2021 τουλάχιστον το 70% του ενήλικου πληθυσμού. Κάλεσε επίσης τα κράτη-μέλη να ενημερώσουν τις στρατηγικές τους ώστε να λάβουν υπόψη νέες μεταλλάξεις μέσα στον Φεβρουάριο του 2021 και να επεκτείνουν τη χρήση ταχέων αντιγονικών τεστ. Ζήτησε επίσης την αύξηση της αλληλούχησης ιικών γονιδιωμάτων σε τουλάχιστον 5% και κατά προτίμηση στο 10% των θετικών αποτελεσμάτων των δοκιμών – αυτή τη στιγμή πολλά κράτη-μέλη ελέγχουν κάτω του 1% των δειγμάτων, ποσοστό ανεπαρκές για να προσδιοριστεί η εξέλιξη των μεταλλάξεων και για να εντοπιστούν νέες.

Πιθανή προσαρμογή των εμβολίων

Αν στο μέλλον αναδυθούν ανθεκτικά στελέχη του SARS-CoV-2, τότε θα πρέπει τα εμβόλια να προσαρμοστούν στις νέες ανάγκες. Αυτό ανέφερε προσφάτως κατά τη διάρκεια του διαδικτυακού σεμιναρίου με τίτλο «COVID-19 Vaccines-Moving Forward» του Φόρουμ Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής ο επικεφαλής της επιτροπής εμπειρογνωμόνων του υπουργείου Υγείας για τον νέο κορωνοϊό, καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας. Ο κ. Τσιόδρας σημείωσε πως με τα μέχρι στιγμής δεδομένα το εμβόλιο καλύπτει το βρετανικό στέλεχος αλλά συμπλήρωσε ότι υπάρχουν μεταλλαγές για τις οποίες υπάρχει σε εξέλιξη επιστημονική συζήτηση σχετικά με το εάν θα επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα του εμβολίου.

Και ο κ. Τσιόδρας τάχθηκε υπέρ του ταχέος εμβολιασμού του πληθυσμού. «Οσο πιο γρήγορα εμβολιάσουμε – και με τον σωστό τρόπο – τον πληθυσμό, πιθανότατα θα αποφύγουμε τη διασπορά και την ανάπτυξη νέων ανθεκτικών στελεχών» είπε. Συγχρόνως δεν απέκλεισε την πιθανότητα να συμβεί με τον νέο κορωνοϊό αυτό που συμβαίνει κάθε χρόνο με το εμβόλιο της γρίπης. «Ισως μπούμε σε μια κατάσταση, στην οποία θα εξετάζουμε κάθε χρόνο τον ιό για μεταλλάξεις, με ένα δίκτυο αντίστοιχο με της γρίπης, και θα εκδίδουμε οδηγίες για το πώς θα παρασκευάζεται ετησίως το εμβόλιο».

  

Η ατομική ευθύνη στη συνεχή εξάπλωση

Πάντως, σύμφωνα με τον εκτελεστικό διευθυντή του ΠΟΥ για τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης Μάικ Ράιαν, οι αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελούν τον κύριο «ένοχο» που θρέφει την πανδημία οδηγώντας σε συνεχή εξάπλωση του ιού και τελικώς σε μεταλλάξεις. Σε πρόσφατη συνέντευξη Τύπου ο δρ Ράιαν τόνισε ότι «είναι πολύ εύκολο να ρίξουμε το φταίξιμο απλώς στις μεταλλάξεις. Δυστυχώς όμως είναι επίσης αυτό που εμείς δεν κάναμε το οποίο φταίει». Επειδή στον πόλεμό μας με αυτόν τον επίμονο ιό ισχύει το «ο σώζων εαυτόν σωθήτω», ας μην του επιτρέψουμε να σωθεί εκείνος εις βάρος μας…

50% πιο μεταδοτικό φαίνεται να είναι το στέλεχος 501Y.V2 της Νότιας Αφρικής. Πιθανώς επίσης το στέλεχος αυτό να διαφεύγει την ανοσία σε ένα στα πέντε άτομα που είχαν μολυνθεί με τον νέο κορωνοϊό στο παρελθόν, σύμφωνα με μελέτη ερευνητών της Σχολής Υγιεινής και Τροπικής Ιατρικής του Λονδίνου. 6 εβδομάδες δήλωσε ότι θα χρειαστεί η BioNTech προκειμένου να δημιουργήσει καινούργια «έκδοση» του mRNA εμβολίου που ανέπτυξε με την Pfizer ώστε να καλύπτει πιθανές νέες μεταλλάξεις του SARS-CoV-2.

«Ο νέος κορωνοϊός είναι ένας εύκολος στην ανοσία ιός»

Ο νέος κορωνοϊός, όπως όλοι οι ιοί, υφίσταται συνεχώς τυχαίες μεταλλαγές. Οι πιο πολλές από αυτές είναι ουδέτερες ή αρνητικές για αυτόν, οπότε τις πετά, ενώ λίγες μόνο είναι θετικές, οπότε τις κρατά. Το σίγουρο είναι ότι «κάθε γονιδίωµα ενδιαφέρεται µόνο για τον εαυτό του και την επιβίωσή του» αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science ο ομότιμος καθηγητής Γενετικής του Πανεπιστημίου της Γενεύης κ. Στυλιανός Αντωναράκης.

Γενικώς οι κορωνοϊοί εμφανίζουν ρυθμό μεταλλαγών βραδύτερο από τους ιούς της γρίπης, λέει ο κ. Αντωναράκης. «Στον κορωνοϊό SARS-CoV-2 έχει υπολογιστεί ότι εµφανίζονται δύο µεταλλαγές που επιζούν κάθε µήνα και είναι εκείνες που πιθανώς έχουν τα “προσόντα” για να επικρατήσουν στον πληθυσµό». Το βρετανικό στέλεχος Β.1.1.7, εξηγεί ο καθηγητής, φέρει 17 μεταλλαγές σε σύγκριση με τον αρχικό ιό, που του προσφέρουν, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, μεγαλύτερη μεταδοτικότητα. «Εξι από αυτές βρίσκονται στην πρωτεΐνη-ακίδα του ιού και αυτό είναι άκρως ενδιαφέρον σε ό,τι αφορά τα εµβόλια – τόσο τα mRNA όσο και τα DNA εµβόλια –, τα οποία οδηγούν σε παραγωγή αντισωµάτων εναντίον της πρωτεΐνης-ακίδας. Ωστόσο τα εµβόλια παράγουν αντισώµατα ενάντια σε ολόκληρη την πρωτεΐνη, οπότε θεωρητικώς θα είναι αποτελεσµατικά, παρά τις µεταλλαγές σε κάποιες θέσεις της».

Ακόμη και αν ανακαλύψουμε μειωμένη αποτελεσματικότητα των εμβολίων εξαιτίας των μεταλλαγών του ιού, είναι δυνατή η ταχεία ανάπτυξη δεύτερης γενιάς εμβολίων που θα καλύπτουν και τις μεταλλαγές. «Το ζήτηµα σε µια τέτοια περίπτωση θα είναι η διαδικασία για την αδειοδότηση των προσαρµοσµένων εµβολίων που θα είναι χρονοβόρος αφού πιθανόν οι ρυθµιστικές αρχές να ζητήσουν νέες δοκιµές φάσης ΙΙΙ».

Σε ό,τι αφορά τους φόβους σχετικά με επαναλοιμώξεις ασθενών που έχουν αναρρώσει στο παρελθόν από COVID-19 εξαιτίας πιθανών μεταλλάξεων του ιού, ο κ. Αντωναράκης υπογραμμίζει ότι «µετά τη νόσηση µε COVID-19 παράγονται αντισώµατα ενάντια σε περισσότερες πρωτεΐνες του ιού εκτός από την πρωτεΐνη-ακίδα του. Ετσι λοιπόν η ανοσία που επιτυγχάνεται είναι µάλλον ανώτερη από εκείνη που παρέχει το εµβόλιο. Αναµένουµε λοιπόν ότι θα είναι ικανοποιητική και ενάντια σε µεταλλαγµένα στελέχη».

Συνολικά ο μεγάλος έλληνας γενετιστής υπογραμμίζει ότι ο νέος κορωνοϊός είναι ένας «εύκολος στην ανοσία ιός. Μεταλλάσσεται λιγότερο από ιούς όπως αυτός της γρίπης και για αυτόν τον λόγο τα εµβόλια που αναπτύχθηκαν δείχνουν πολύ καλή αποτελεσµατικότητα τη στιγµή που η αποτελεσµατικότητα του εµβολίου για τη γρίπη είναι της τάξεως του 50%».

Ο καθηγητής καταλήγει τονίζοντας ότι ο πληθυσμός δεν πρέπει να φοβάται το εμβόλιο για τον SARS-CoV-2. «Οι άµεσες παρενέργειές του είναι ελάχιστες ενώ και σε ό,τι αφορά τις µακροπρόθεσµες παρενέργειες, ούτε το RNA των mRNA εµβολίων ούτε το DNA των DNA εµβολίων ενσωµατώνεται στο γενετικό υλικό του ανθρώπου, οπότε δεν υπάρχουν ανησυχίες. Μέχρι σήµερα έχουν γίνει παγκοσµίως πάνω από 50 εκατοµµύρια εµβολιασµοί και οι θάνατοι εξαιτίας του εµβολίου είναι σχεδόν µηδενικοί. Αν βάλουµε στη ζυγαριά πόσοι θάνατοι αντιστοιχούν σε 50 εκατοµµύρια κρούσµατα SARS-CoV-2, αυτή σίγουρα κλίνει υπέρ του εµβολίου και τελικώς της προστασίας της ζωής».

«Οσο επιτρέπουμε στον ιό να εξαπλώνεται τόσο περισσότερες ευκαιρίες του δίνουμε να μεταλλάσσεται»

Τόσο η Βρετανία όσο και η Νότια Αφρική έχουν ανακοινώσει ότι τα στελέχη του νέου κορωνοϊού που εντόπισαν μπορούν να μεταδίδονται ευκολότερα, αν και οι μελέτες συνεχίζονται, ανέφερε στο ΒΗΜΑ-Science o εκπρόσωπος του ΠΟΥ Τάρικ Γιασάρεβιτς. «Το σίγουρο είναι ότι όσο περισσότερο επιτρέπουµε στον ιό να εξαπλώνεται τόσο περισσότερες ευκαιρίες του δίνουµε να µεταλλάσσεται. Για αυτό και όλοι πρέπει να συνεχίσουν να λαµβάνουν τα απαραίτητα µέτρα ώστε να επιβραδυνθεί και τελικώς να σταµατήσει η εξάπλωσή του» . Ο εκπρόσωπος του ΠΟΥ προσέθεσε ότι πριν από μερικές ημέρες ο Οργανισμός συγκάλεσε περισσότερους από 1.750 ειδικούς από 124 χώρες προκειμένου να συζητήσουν το θέμα των μεταλλάξεων του SARS-CoV-2.

Οι επιστήμονες συμφώνησαν ότι είναι υψίστης σημασίας να γίνεται ταχεία ανίχνευση των νέων μεταλλάξεων του ιού – μέχρι στιγμής, ανέφεραν, 350.000 αλληλουχίες ιικών γονιδιωμάτων είναι δημοσίως διαθέσιμες, ωστόσο αυτές προέρχονται από λίγες μόνο χώρες και χρειάζεται να υπάρχει καλή γεωγραφική κάλυψη της αλληλούχησης ώστε να έχουμε εικόνα για το τι συμβαίνει με τις μεταλλάξεις του ιού ανά τον κόσμο. Οπως είπαν, τα υψηλά επίπεδα μετάδοσης του SARS-CoV-2 μαρτυρούν ότι πρέπει να αναμένουμε περισσότερα νέα στελέχη να κάνουν την εμφάνισή τους. Ετσι απαιτείται ένας παγκόσμιος μηχανισμός ταυτοποίησης και μελέτης των στελεχών που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τις προσπάθειες ελέγχου της πανδημίας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΗΜΑ