Εθνοτικές ομάδες, έθνη και εθνικές ταυτότητες

Ήδη από το 1990, δηλαδή από τη χρονιά που καταρρέουν τα καθεστώτα του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού» και επανέρχονται στην επιφάνεια τα εθνικά ζητήματα, γίνονται πολλές συζητήσεις και έχει χυθεί πολύ μελάνι όχι μόνο στο πεδίο των ιστορικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών αλλά και της δημοσιογραφίας και της λεγόμενης «δημόσιας ιστορίας». Παρόλα αυτά, στην κοινή γνώμη αιωρείται μια σύγχυση σε ό,τι αφορά κάποιους βασικούς όρους και έννοιες, που χρησιμοποιούνται δίχως να υπάρχει επαρκής διευκρίνιση, με αποτέλεσμα η σύγχυση να αναπαράγεται και η πληροφόρηση να μην είναι ποτέ πραγματική ενημέρωση και γνώση της ουσίας των σχετικών ζητημάτων. Ο ακαδημαϊκός κόσμος, οι ειδικοί επιστήμονες φέρουν οπωσδήποτε ευθύνη, διότι αφήνουν την πληροφόρηση στα χέρια δημοσιογράφων, που, μην έχοντας βαθιά γνώση των θεμάτων και μη διαθέτοντας τα απαραίτητα επιστημονικά εργαλεία ανάλυσης, χειρίζονται τα θέματα επιφανειακά και κατά το δοκούν κάθε φορά.

Σε ό,τι μας αφορά, ας θυμίσουμε, για να θέσουμε το ζήτημα, ότι το 1991, όταν συζητιόταν αυτά τα θέματα ευρέως στην ελληνική κοινωνία, με αφορμή το Μακεδονικό, ο τότε πρωθυπουργός της χώρας Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, για πρώτη φορά ίσως στον επίσημο πολιτικό λόγο, χρησιμοποίησε τον όρο «εθνοτική ομάδα» και ήταν σαν να ερχόταν από το πουθενά. Το έκανε αναφερόμενος στους Πομάκους της Θράκης και σωστά κατά τη γνώμη μας. Ήταν ένας τρόπος που συμβάδιζε με τα δεδομένα των σχετικών επιστημονικών κλάδων από τη μια και από την άλλη έλυνε ένα πρόβλημα που αφορούσε στην εθνική ένταξη της συγκεκριμένης ομάδας. Μιλώντας, λοιπόν, για «εθνοτική ομάδα» (ο διεθνής όρος είναι ethnic group), διαχώριζε τους Πομάκους από το τουρκικό έθνος (nation), προσδιόριζε την ιδιαίτερη εθνολογική τους καταγωγή και με αυτή την εθνοτική ταυτότητα τους ενέτασσε στο ελληνικό έθνος. Πρόκειται για μια προσέγγιση που, πράγματι, συνάδει με τις αρχές της  Εθνολογίας, της Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας αλλά και της Κοινωνιολογίας και από πολιτική άποψη συβάλλει στην υπέρβαση των προβλημάτων σε ό,τι αφορά στην εθνική ταυτότητα και ένταξη αυτών των ανθρώπων.

Τι είναι, λοιπόν, η εθνοτική ομάδα  και ο εθνοτισμός (ethnic group/ethnicity)  και ποια η σχέση τoυς με το έθνος και την ιδιότητα του πολίτη ενός εθνικού κράτους (nation/ nationality);  Ο όρος «εθνοτική ομάδα», με απλά λόγια, αναφέρεται σε μια ομάδα ανθρώπων με κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, όπως γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιμα και βεβαίως υποτιθέμενη κοινή καταγωγή. Αυτή η ομάδα μπορεί να συνδέεται ή όχι με έναν τόπο, με μια εδαφική επικράτεια, και δεν είναι απαραίτητο να αντιστοιχεί σε ένα κρατικό μόρφωμα, να διαθέτει πολιτική οργάνωση. Ιστορικά, όταν μια τέτοια ομάδα αποκτά κρατική υπόσταση, ουσιαστικά «μετατρέπεται» σε έθνος (nation).

Με άλλα λόγια το έθνος με αυτή τη σημασία του όρου προϋποθέτει την ύπαρξη κράτους. Όπως έγραψε και  ο Ε. Γκέλνερ, το εθνικό κράτος προϋποθέτει την πολιτικοποίηση της εθνότητας και την εθνικοποίηση της πολιτείας. Αυτή η ταύτιση του έθνους με το κράτος, τουλάχιστον σε ιδεατό επίπεδο, συμβαίνει ιστορικά στην εποχή της νεωτερικότητας στον χώρο της Ευρώπης. Υπό αυτήν την έννοια υποστηρίζεται ότι το έθνος-κράτος είναι προϊόν της νεώτερης ιστορίας, πράγμα που σημαίνει ότι η εθνότητα προϋπήρχε…

Βέβαια, είναι λάθος στο πλαίσιο μιας εξελικτικής αντίληψης για τα πράγματα να θεωρήσουμε ότι ιστορικά  με έναν τελεολογικό τρόπο η εθνότητα προγηγείται του έθνους απαραίτητα, διότι ο εθνοτισμός μπορεί να προκύψει στο πλαίσιο πολλών καταστάσεων στους κόλπους εθνών-κρατών. Πάντως, είναι γεγονός ότι στη νεωτερική εποχή κατά κανόνα οι εθνότητες επιδιώκουν να διαμορφώσουν δικά τους κράτη. Οι περισσότερες το πετυχαίνουν, άλλες όχι, για πολλούς και ποικίλους λόγους. Στην τελευταία περίπτωση οι επιστήμονες μιλάνε για «ανεκπλήρωτους εθνικισμούς» (unfulfilled nationalisms).  Μια τέτοια περίπτωση είναι οι Καταλανοί.
Για να επιστρέψουμε στα δικά μας, η χρήση αυτών των όρων και αυτής της ανάλυσης θεωρούμε ότι μπορεί να βοηθήσει τα μάλλα στην υπέρβαση γνωστών προβλημάτων και στη διάλυση συγχύσεων, που προκαλούν και φοβίες σχετικές με μειονοτικά ζητήματα κλπ.

Το ελληνικό έθνος-κράτος, από την συγκρότησή του, έχει συμπεριλάβει εθνοτικές ομάδες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κυρίως γλωσσικά, οι οποίες μάλιστα συνέβαλαν καθοριστικά στον αγώνα της Ανεξαρτησίας, έχοντας ελληνική συνείδηση. Οι Αρβανίτες της Νότιας Ελλάδας και κάποιων νησιών, όπως και οι Βλάχοι της Βόρειας Ελλάδας αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Οι όποιες διαφορετικές εθνολογικές καταβολές, ακόμα και η γλωσσική διαφοροποίηση δεν είναι εμπόδιο στην εθνική συνένωση, όταν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση και επιλογή. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει η βουλησιαρχική προσέγγιση στο έθνος και την εθνική ταυτότητα. Δεν είναι το αίμα, το δέρμα, η βιολογία εν γένει, αλλά η παιδεία και η συνείδηση που αποτελούν την προϋπόθεση για την συγκρότηση και την συνοχή ενός έθνους.
Τα παραπάνω συνδέονται φυσικά με την έννοια του αυτοπροσδιορισμού, ο οποίος αυτοπροσδιορισμός εξαρτάται από τη συνείδηση. Μπορεί κάποιος που δεν έχει τα χαρακτηριστικά που συνήθως προσδιορίζουν την εθνική ταυτότητα, όπως η γλώσσα, αλλά να έχει επιλέξει να ενταχθεί σε μια εθνική ομάδα.
Σε αντίθεση με τον εθνοτική ταυτότητα (ethnicity), που αφορά την Eθνολογία/ Ανθρωπολογία, η ιθαγένεια, η εθνικότητα (nationality) αφορά την πολιτειακή οργάνωση, το κράτος. Αυτή η διάκριση πρέπει να είναι ξεκάθαρη, για να μην μπορούν αυτά τα θέματα να χρησιμοποιούνται κατά το δοκούν στο πλαίσιο μικροπολιτικών σκοπιμοτήτων.