Κατάρρευση

Για πολλές δεκαετίες ο κόσμος παλεύει να καταλάβει πώς οι κοινωνίες αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους κι οδηγούνται πολλές φορές στη διάλυση και την εξαφάνιση. Μόνο όμως ο Jared Diamond προσπάθησε, πριν από λίγα χρόνια, να αποτυπώσει μια μεθοδολογία που εξηγεί αυτή τη διαδικασία. Στο σημαντικό του έργο «Collapse: How Societies Choose to Fail ot Survive» (Penguin, 2011) εντοπίζει πέντε παράγοντες που καθορίζουν την επιτυχία ή την αποτυχία όλων των ανθρώπινων κοινωνιών στην πορεία της ιστορίας.

Ξεκινά με το ερώτημα γιατί κάποιοι παλαιότεροι πολιτισμοί αντιμετώπισαν δραματικές μειώσεις πληθυσμών και σημαντικές ελλαττώσεις σε πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαρθρώσεις μέχρι τελικά να καταρρεύσουν. Συμπέρανε πως έπεσαν θύμα ενός ή περισσότερων φαινομένων: περιβαλλοντική υποβάθμιση λόγω εξάντλησης πρώτων υλών και συχνά υπερπληθυσμού, αλλαγές απότομες στο κλίμα, παρουσία εχθρικών γειτόνων, αποδυνάμωση εμπορικών εταίρων και απουσία πολιτιστικών εφοδίων που είναι σε θέση να βοηθήσουν μια κοινωνία να αντιμετωπίσει τέτοια ή και άλλα προβλήματα.

Προσπαθεί να συγκρίνει, με βάση αυτές του τις παρατηρήσεις, το πώς εξελίχθηκαν κάποιοι ιστορικοί πληθυσμοί κι επιβίωσαν η διαλύθηκαν κι εξαφανίσθηκαν. Αναφέρεται στους Μάγια της Μεσο-Κεντρικής Αμερικής (αυτό που σήμερα είναι το νοτιοανατολικό Μεξικό, η Γουατεμάλα, το Μπελίζε, το δυτικό Ελ Σαλβαντόρ και η Ονδούρα). Επίσης στους μεσαιωνικούς Σκανδιναβούς της Γροιλανδίας, στους Πολυνήσιους του Πίτκερν και των Νήσων του Πάσχα και στους Ανασάζι κατοίκους των σημερινών αμερικανικών νοτιοδυτικών Πολιτειών (Νέο Μεξικό, Αριζόνα, νότια Γιούτα και νότιο Κολοράντο).

Και οι πέντε παράγοντες, ή διάφοροι συνδυασμοί ανάμεσά τους, έπαιξαν ρόλο στα προβλήματα που εμφανίσθηκαν. Το αποτέλεσμα εξαρτήθηκε από τους τρόπους χειρισμού τους. Ο Diamond επιμένει πως και σήμερα παρόμοιοι παράγοντες προκαλούν κρίσεις στις σύγχρονες κοινωνίες και ίσως τις οδηγούν στην καταστροφή και την εξαφάνιση. Κάποιοι από τους παράγοντες αυτούς, ή και όλοι μαζί, οδήγησαν στην κατάρρευση των αφρικανικών εθνών της Σομαλίας και της Ρουάντα αλλά και της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Επίσης τώρα απειλούν χώρες όπως το Ιράκ, η Ινδονησία και (λόγω περιβαλλοντικής ζημιάς) η Αυστραλία.

Είναι στο χέρι του κάθε λαού να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις προκλήσεις και να επιβιώσει. ‘Η να μείνει προσκολλημένος σε παλιές ιδέες, συνήθειες και στερεότυπα, να αρνηθεί αλλαγές και προσαρμογές – κι έτσι να οδηγηθεί στον θάνατο και την εξαφάνιση. Στην πρώτη περίπτωση εντάσσεται η Ιαπωνία της περιόδου Τοκουγκάουα (1603-1868) και οι κάτοικοι των υψιπέδων της Νέας Γουινέας.

Που άλλαξαν συνήθειες, συνειδητοποίησαν τις αλλαγές κι άλλαξαν συμπεριφορές. Και κατόρθωσαν έτσι να επιβιώσουν και να πετύχουν. Στην αντίπερα όχθη βρέθηκαν κοινωνίες που ενώ έβλεπαν την καταστροφή να έρχεται επέμειναν στις ίδιες πρακτικές και αντιλήψεις. Τέτοιες υπήρξαν οι σκανδιναβοί της Γροιλανδίας που επέμειναν, παρά τις τρομερές κλιματικές αλλαγές τότε, στις ίδιες συμπεριφορές. Σε αντίθεση με τους γείτονές τους Ινουίτ, που τελικά επιβίωσαν. Εξίσου και οι κάτοικοι των Νήσων του Πάσχα που έβλεπαν την καταστροφή να έρχεται με την αποψίλωση των δασών, κι όμως συνέχισαν να συμπεριφέρονται και να εμπορεύονται με τον ίδιο τρόπο.

Βρίσκεται λοιπόν στα χέρια κάθε λαού να «διαβάζει» τα σημάδια και έγκαιρα να αγκαλιάζει αλλαγές, μεταρρυθμίσεις και μεταβολές συνηθειών. Συχνά αυτές οι αλλαγές δεν είναι δημοφιλείς. Είναι όμως απαραίτητες…