Σεξισμός : Μιλούν στο in.gr 7 γυναίκες από το χώρο του ελληνικού stand up

Τις δύο τελευταίες Κυριακές, επτά γυναίκες από τον χώρο του ελληνικού stand up –που έγιναν οκτώ με την προσθήκη της Κατερίνας Βρανά, του μεγαλύτερου ονόματος της εγχώριας σκηνής ανεξαρτήτως φύλου- πραγματοποίησαν δυο σημαντικές (και κατ’ εξαίρεση σοβαρές) συζητήσεις για τον σεξισμό και την κουλτούρα του βιασμού.

Στις σχεδόν έξι ώρες που διήρκεσαν συνολικά τα δύο μέρη της συζήτησης, standuppers και open-micers μοιράστηκαν (πολύ) προσωπικές τους εμπειρίες που βίωσαν εντός και εκτός του χώρου της κωμωδίας, έδωσαν απαντήσεις σε μερικές από τις πιο διαδεδομένες απορίες και στερεότυπα, και συνέβαλαν από την πλευρά τους σε αυτό που ονομάζουμε «ελληνικό MeToo».

Τα βίντεο της συζήτησης, που μπορείτε να παρακολουθήσετε παρακάτω, περιλαμβάνουν όλες τις αποχρώσεις του σεξισμού και της κουλτούρας του βιασμού, όπως τις γνωρίζουμε πολύ καλά όλες μας: Από τις ανείπωτα τραγικές της σεξουαλικής κακοποίησης και του φόβου, μέχρι τις εξοργιστικές ή απλώς βαθιά εκνευριστικές των καθημερινών δυσκολιών που είναι αλληλένδετες με το να είσαι γυναίκα, και –φυσικά- μέχρι τις απίθανα κωμικές, όπως οι περιπτώσεις ανδρών κωμικών που θέλησαν να μάθουν στην… Κατερίνα Βρανά πώς γίνεται το stand up.

Εκτός των όσων συζητήθηκαν επί της «σκηνής» του YouTube, οι επτά κωμικοί πίσω από την αρχική διοργάνωση, απάντησαν στο in.gr στις απορίες που μας έμειναν στο τέλος των δύο εκδηλώσεων:

Είναι τελικά η σκηνή τόσο «woke» όσο δείχνει όταν παρακολουθεί κανείς τις παραστάσεις ορισμένων από τους πλέον αγαπημένους μας κωμικούς; Θα «φάει» την κωμωδία η πολιτική ορθότητα; Και, τελικά, μπορούν οι γυναίκες να υπάρξουν σε μια σκηνή όχι αποκλειστικά ως γυναίκες, αλλά ως… άνθρωποι, έτσι σκέτο;

Η Κύνθια Βουκουβαλίδου, η Χριστίνα Βούλγαρη, η Κωνσταντίνα Δαούτη, η Αθηνά Κεφαλοπούλου, η Οδέττη Κουγέα, η Μαρία Κουφομανώλη και η Ειρήνη Ξυγκάκη απαντούν στο in.gr, στην ίδια λογική που κινήθηκαν και στα δύο μέρη της αρχικής τους συζήτησης: Η καθεμιά από τη δική της σκοπιά, χωρίς να επιχειρεί να δώσει καθολικές απαντήσεις ή να εκπροσωπήσει το σύνολο των γυναικών της σκηνής (πόσο μάλλον των γυναικών γενικότερα), καταθέτοντας τη δική της εμπειρία. Που τελικά, μπορεί να μην διαφέρει και τόσο από τις εμπειρίες που έχουμε όλες μας, όσο καλλιτεχνική και αν είναι ή δεν είναι η δουλειά μας.

Τι θέλατε να βγει από τη συζήτηση –και τελικά, τι πιστεύετε ότι βγήκε;

Αθηνά

Θέλαμε με τον τρόπο μας να ενθαρρύνουμε τον κόσμο να μιλήσει για αυτά τα θέματα και να δείξουμε ότι είμαστε εδώ για να ακούσουμε.

Λάβαμε πολλή αγάπη και υποστήριξη από το κοινό και συναδέλφους, και φαίνεται να υπάρχει πολλή διάθεσή να συνεχιστεί αυτή η κουβέντα.

Για αυτό και κάναμε και μία δεύτερη συνάντηση, στην οποία απαντήσαμε σε ερωτήσεις του κοινού.

Ειρήνη

Δεν νομίζω πως ήθελα (και μιλάω προσωπικά γιατί θεωρώ πως είναι δίκαιο) να βγει κάτι, να έχει αποτέλεσμα δηλαδή αυτό που κάναμε, όσο να μιλήσουμε. Να βγει δηλαδή ό,τι έχουμε ζήσει, παρατηρήσει βιώσει η καθεμία, δημόσια.  Προσωπικά με κουράζουν αφόρητα οι δημόσιες συζητήσεις που μοιάζουν με έκθεση Λυκείου με θέμα «η θέση της γυναίκας σήμερα», τόσο ως προς τις απαντήσεις όσο φυσικά και  ως προς τις ερωτήσεις.

Τώρα τι βγήκε; Με λύπη μου παρατήρησα πως πολλοί άνθρωποι δεν τα είχαν σκεφτεί ποτέ αυτά που είπαμε στο Live. Αλλά better later than never που λένε και οι συνάδελφοι στο USA.

Κύνθια

Είχαμε σκοπό να μιλήσουμε με ειλικρίνεια για τις εμπειρίες μας, που παρότι είμαστε διαφορετικές σε πολλά πράγματα, αποδεικνύονται κοινές. Ο ένας σκοπός είναι να πούμε σε κορίτσια κι αγόρια εκεί έξω ότι δεν είναι μόνα τους -και μακάρι σιγά-σιγά να μη νιώθουν πια μόνα ή φταίχτες στην κακοποιητική συμπεριφορά που δέχθηκαν.

Η άλλη, υπέροχα θετική, ανταπόκριση που είχαμε μετά το live ήταν από αγόρια που προβληματίστηκαν, άνοιξαν διάλογο επ’ αυτού και δεν έχουν καμία πρόθεση να συνεχίσουν να ζουν σε ένα τέτοιο κόσμο.

Χριστίνα

Η αλήθεια είναι ότι εγώ δεν ήθελα να βγει κάτι από τη συζήτηση. Ήθελα κυρίως, να γίνει η συζήτηση. Είναι συγκινητικό αυτό, αλλά δεν έγινε με καμία διάθεση mentoring. Για εμάς ήταν ξεκάθαρο ότι μιλάμε σε πρώτο ενικό, ότι είναι μια φιλική συζήτηση που απλά μεταδίδεται και ζωντανά και ότι ελπίζουμε να μας ακολουθήσουν κάποιοι άνθρωποι σε αυτό.

Κωνσταντίνα

Συμφωνώ με ό,τι είπε η Χριστίνα. Παρόμοιες συζητήσεις επί προσωπικού είχαν γίνει παλαιότερα, αλλά θεωρώ σημαντικό πως τώρα έγιναν δημόσιες, δημιουργώντας μια μεγάλη αγκαλιά που μπορεί να χωρέσει όλα τα θύματα παρόμοιων καταστάσεων. Είναι ωραίο να ξέρεις πως δεν είσαι μόνη σου.

Μαρία

Αρχικά μέσα από τη συζήτηση για τέτοια ζητήματα ανοίγει ο δημόσιος διάλογος και η κατάθεση προσωπικών εμπειριών είναι ένα βήμα στο να σπάσει ο φόβος. Αυτός ήταν ο σκοπός μου, να μοιραστώ συλλογικά με άλλες γυναίκες που έχουν σίγουρα κοινές εμπειρίες, τις απόψεις και τα βιώματα μου. Προς έκπληξή μου αυτό που συνειδητοποίησα ότι «βγήκε» ήταν η αναγκαιότητα τέτοιων συζητήσεων. Η ανταπόκριση του κόσμου ήταν υπέρ του δέοντος θετική. Πολλές γυναίκες ταυτίστηκαν, βρήκαν «συμμάχους», πήραν κουράγιο. Πολλοί άντρες, συνειδητοποίησαν πράγματα που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν πλήρως μέσα από την προνομιακή θέση είτε την αναγνωρίζουν είτε όχι.

Οδέττη

Αρχικά, να κατανοήσουν όλοι οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι ποια είναι η παράλληλη πραγματικότητα που δεν αντιλαμβάνονται και να επεξεργαστούνε λίγο το βάθος του προβλήματος με την σοβαρότητα που του αρμόζει.

Επίσης να κατανοήσουμε όλοι, την σημαντικότητα του να στηρίζουμε τους άλλους   ανθρώπους, είτε τους γνωρίζουμε είτε όχι, χωρίς να μειώνουμε το μέγεθος του τραύματος που έχουν υποστεί.

Αυτά για τους Ανθρώπους με στοιχειώδη συναισθηματική νοημοσύνη. Για τους υπόλοιπους δεν με απασχολεί καθόλου, μου αρκεί που εμφανίστηκαν έστω και ενδεικτικά στο chat και στα tweets ως δείγμα της διάχυτης βλακείας και αμορφωσιάς που υπάρχει εκεί έξω.

Δεν πάει και πολύς καιρός από την πίκρα που μας πότισε ο Louis C.K. Θα μπορούσαμε να έχουμε ένα #MeToo και από τον χώρο του ελληνικού stand up; Υπάρχουν παρενοχλητικές ή/και κακοποιητικές συμπεριφορές;

Αθηνά

Προσωπικά δεν έχω βιώσει κάτι τέτοιο στον χώρο του stand-up, αλλά και σε έναν άνθρωπο να τύχει, σε οποιονδήποτε χώρο, είναι πρόβλημα. Δεν χρειάζεται να έχει συμβεί σε σένα προσωπικά για να πρέπει να σε νοιάξει.

Ειρήνη

Είμαι λίγο πιο πέρα από το να ψάχνω εάν σε κάποιο χώρο συγκεκριμένα υπάρχει παρενόχληση και να βρίσκω ενόχους. Παντού δεχόμαστε [σεξουαλική παρενόχληση].

Όλες οι γυναίκες παρενοχλούνται με κάποιο τρόπο. Σε όλα τα επαγγέλματα. Από συνεργάτες, πελάτες κλπ. Η παρενόχληση είναι σύμπτωμα της ασθένειας, όχι η ίδια η ασθένεια. Για μένα δεν υπάρχει #metoo στο θέατρο, στο σινεμά ή στο τυροπιτάδικο. Είναι #metoo παντού. Καμία κοινωνία μικρή ή μεγάλη δεν είναι καθαρή από το σεξισμό. Στο stand up έχω βιώσει κάτι τέτοιο; Εγώ -και μιλάω προσωπικά γιατί θεωρώ πως είναι δίκαιο vol. 2- δεν έχω δεχθεί κάτι τέτοιο. Προκατάληψη έχω υποστεί, αλλά όχι παρενόχληση ή συμπεριφορά κακοποιητική. Τα άτομα που βρίσκονται στο χώρο είναι κυρίως νέοι άνθρωποι, ανοιχτόμυαλοι με κοινωνικές ευαισθησίες.

Κύνθια

Την δικιά μου εμπειρία με την dickpic την ανέφερα. Και με την πρόβα με τα σεξιστικά. Δεν ήταν «κάποιοι» αυτοί που τα έκαναν αυτά, με την έννοια της σπουδαιότητας ονόματος. Δεν έχω χρόνια στον χώρο, αλλά γενικά έχω συναναστραφεί με ωραίους και ανοιχτόμυαλους ανθρώπους μέσα σε αυτόν. Η πλειοψηφία του stand up είναι πραγματικά καλά παιδιά και προοδευτικά. Εμένα μου δόθηκαν ευκαιρίες από ανθρώπους που δεν είχα μιλήσει κ συναναστραφεί καν, απλά επειδή είδαν μια-δυο παραστάσεις που πήγαν καλά.

Κωνσταντίνα

Είναι μικρός ο χώρος προς το παρόν, αλλά σαφώς μπορεί να υπάρχουν ή να έχουν υπάρξει κακοποιητικές συμπεριφορές που δεν γνωρίζουμε. Θέλω να πιστεύω πως επειδή η πλειονότητα των κωμικών είναι όντως ωραίοι άνθρωποι, στην χειρότερη των περιπτώσεων, που υπάρχει κάποιος που εκμεταλλεύεται το προνόμιό του και μάθουμε το όνομά του, θα φάει γρήγορα ένα μεγάλο άκυρο απ’ όλους μας, εντός και εκτός σκηνής.

Μαρία

Προσωπικά δεν έχω υποστεί ποτέ σεξουαλική παρενόχληση. Αλλά πιστεύω ότι ανοίγεται ένα «πρόσφορο» έδαφος για όποια γυναίκα κωμικό έχει βιώσει παρενοχλητική συμπεριφορά και θέλει να την καταγγείλει.

Οδέττη

Όσον αφορά τον χώρο του open mic -γιατί σε open mic παίζω για την ώρα και συναναστρέφομαι κυρίως με open micers- δεν έχω υποστεί ποτέ σεξουαλική παρενόχληση από την κοινότητα.

Έχω ακούσει σεξιστικά σχόλια, όμως από άτομα που τους έχω δώσει το δικαίωμα να το κάνουν. Φυσικά απαντώ αναλόγως και περνάμε υπέροχα. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει συναίνεση για τις προσβολές από όλες τις πλευρές.

Από την άλλη έχω ακούσει ιστορίες σεξουαλικής παρενόχλησης σε ανθρώπους που γνωρίζω προσωπικά του χώρου, από μια ελάχιστη μερίδα της κοινότητας κωμικών. Και με εξαγριώνει αφάνταστα.

Ελπίζω αυτές οι υπερβολικά λίγες περιπτώσεις να πέρασαν μια βόλτα από το live της Κυριακής και να σκέφτηκαν μερικά πραγματάκια παραπάνω. Και αν δεν έχουν καταλάβει ακόμα τον αντίκτυπο των κινήσεών τους -ή χειρότερα δεν τους ενδιαφέρει- καλά θα κάνουν να σταματήσουν όσο είναι νωρίς, γιατί αργά ή γρήγορα  δεν είναι απίθανο να εκτεθούν ανεπανόρθωτα.

Χριστίνα

Εγώ είμαι αρκετά καινούρια στην «κοινότητα» του ελληνικού stand up, οπότε δεν έχω κάτι να πω πάνω σε αυτό, κυρίως ακούω!

Όσο μιλούσατε, παρατηρούσα ότι αν και όλες σας μοιραστήκατε προσωπικές ιστορίες, κάποιες απίστευτα επώδυνες, υπήρχε μια διστακτικότητα όταν αναφερόσασταν στον χώρο της κωμωδίας. Είναι πιο δύσκολο να μιλήσεις για το σεξισμό σε ένα χώρο που είναι τόσο μικρός; Τι στάση είχαν οι συνάδελφοί σας όταν έμαθαν ότι θα πραγματοποιηθεί αυτή η κουβέντα;

Κύνθια

Ο άνθρωπος που είχε να πει τα περισσότερα για το χώρο και έχει κυριολεκτικά χτίσει τον χώρο, τα είπε. Είναι η Κατερίνα η Βρανά. Μιλάμε για την βασίλισσα της σκηνής που έκανε κι ενέργειες πολύ πέρα από το να επωφελείται η ίδια, με το 104 και με κόσμο που τον έχει μάθει να γράφει. Αυτό νομίζω λείπει στην εποχή μας. Έχω σταθεί ιδιαίτερα τυχερή να μου δίνει feedback και τεχνικές ο Giù.

Εγώ προέρχομαι από το θέατρο, και το stand up μου χει φανεί όαση! Οι συνάδελφοι που ξέρω ήταν πολύ υποστηρικτικοί, προώθησαν το event, μας έστειλαν μετά μηνύματα υποστήριξης, συμμετείχαν στο chat στο YouTube για να μας σώζουν από κακοτοπιές. Νομίζω Δούκογλου, Δημόπουλος και Ανατολίτης είχαν ακονίσει τα πληκτρολόγια τους να μας σώζουν από όλα τα τρολ και τους άξεστους. Πολλοί νέοι συνάδελφοι άνοιξαν μια κουβέντα με μας για το πώς τους ήταν διαφωτιστικό όλο αυτό. Ο Χριστοδούλου μας συγκίνησε που μας είπε ότι νιώθει ότι πρέπει να το δείχνει στην κόρη του αυτό το live.

Κωνσταντίνα

Ναι, σαφώς το ότι είναι μικρός χώρος δημιουργεί μια διστακτικότητα, γιατί μπερδεύεται λίγο το προσωπικό με το επαγγελματικό. Αρκετοί κωμικοί που εκτιμώ προώθησαν την συζήτηση ή ήταν και ενεργά μέλη στο live chat την ώρα που γινόταν και τους ευχαριστώ για αυτό. Ανεξάρτητα από τη δική μου συμμετοχή σε αυτή, θεωρώ πολύ σημαντικό το ότι έγινε και με προβλημάτισε η “σιωπή” ορισμένων συναδέλφων. Η παρουσία της Κατερίνας Βρανά στην κουβέντα έδινε άλλη βαρύτητα, γιατί μιλάμε για έναν χώρο όπου δυστυχώς συχνά αν δεν σε εκτιμούν ως κωμικό, σε ακυρώνουν και ως άνθρωπο.

Απ’ την άλλη ο καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του και τις επιλογές του, οπότε δεν θα τους κρίνω αρνητικά αν δεν ένιωσαν την ανάγκη να μας στηρίξουν. Υπήρξε ανέλπιστα πολλή αγάπη, λάβαμε αρκετά ομαδικά αλλά και προσωπικά μηνύματα στήριξης, και αυτό δείχνει ότι κάτι κάναμε σωστά. Μου έστειλε αγόρι που είχα να μιλήσω μια δεκαετία, επηρεασμένος από τη συζητηση, να μου ζητήσει συγγνώμη, αν ποτέ με πίεσε γιατί άκουσε αυτό που ανέφερα για την «άρνηση του όχι». Μου έστειλε κορίτσι που δεν γνώριζα προσωπικά, να μου πει πως είχε παρόμοια εμπειρία με εμένα και ένιωσε συνδεδεμένη με την κουβέντα. Αυτά τα μηνύματα είναι τα πιο σημαντικά.

Μαρία

Όσον αφορά εμένα, ο δισταγμός υπήρχε ούτως η άλλως. Είναι πολύ δύσκολο τελικά να μοιράζεσαι κάτι τόσο προσωπικό, που σου έχει αφήσει τραύμα. Και αυτό το συνειδητοποίησα εκ των υστέρων. Η στάση των κωμικών ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική και πριν αλλά και μετά το event. Αρχικά η Κατερίνα Βρανά, μια γυναίκα που έχει αποδείξει μέσα από την πορεία της ότι η σκηνή δικαιωματικά της ανήκει, ήταν εκεί και μοιράστηκε μαζί μας όλα αυτά τα πράγματα και την ευχαριστώ πολύ. Επίσης άλλοι κωμικοί όπως ο Στέλιος Ανατολίτης, Δημήτρης Χριστοδούλου, ο Δημήτρης Δημόπουλος, ο Δημήτρης Δούκογλου και αρκετοί άλλοι, όχι μόνο δημοσιοποίησαν την εκδήλωση αλλά ήταν παρόντες στη συζήτηση και επίσης τους ευχαριστώ πολύ. Ο χώρος των open micers επίσης, μιλάμε για 40 ανθρώπους, νέους με φιλοδοξίες στην κωμωδία που αύριο θα ανήκουν στην stand up σκηνή, ήταν επίσης εξαιρετικά υποστηρικτικοί.

Οδέττη

Προσωπικά νιώθω ευγνωμοσύνη για πολλούς κωμικούς, open micers και συντελεστές στον χώρο της κωμωδίας. Έλαβα πολύ συγκινητικά μηνύματα από φίλους και μη. Κάποιοι μου ζήτησαν συγγνώμη για πράγματα που είχαν πει στο παρελθόν, πράγματα που ποτέ δεν μέτρησα ως προσβλητικά και αυτό τους κάνει έξτρα γλυκούληδες. Μου έστειλαν και άνθρωποι που δεν είχαμε ποτέ κάποια προσωπική σχέση, απλά γνωριζόμασταν. Γενικότερα η αγάπη που λάβαμε όλες μας, κυρίως από ανθρώπους που δεν τους αφορά άμεσα το ζήτημα, ήταν τεράστια! Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι απόδειξη πως για κάθε απειλή υπάρχουν καμιά δεκαριά φίλοι, έτοιμοι να βρεθούν στο πλευρό σου, χωρίς κανένα όφελος.

Χριστίνα

Σε γενικότερα πλαίσια, όσο μικρότερος είναι ο χώρος τόσο δυσκολότερο είναι να μιλήσει κάποια. Οι συνέπειες θα είναι πιο άμεσες και υπάρχει όλη αυτή η εμπλοκή προσωπικών και επαγγελματικών σχέσεων που είναι δίκοπο μαχαίρι. Η στάση των κωμικών ήταν σε γενικές γραμμές θετική. Θέλω να πω δεν είπε κάποιος «δεν πρέπει να το κάνετε αυτό» -ή τουλάχιστον δεν έφτασε στα αυτιά μας! Κάποιοι επικοινώνησαν μαζί μας, με κάποιους νιώσαμε την ανάγκη να επικοινωνήσουμε εμείς. Προσωπικά, το βρίσκω συγκινητικό γιατί η συναδελφική αλληλεγγύη είναι αρκετά ψηλά στον ηθικό μου κώδικα.

Δεν είναι μυστικό ότι τα σεξιστικά αστεία συχνά ευδοκιμούν στους κόλπους του ελληνικού stand-up. Βλέπετε αυτή την τάση να αλλάζει στο διάστημα που δραστηριοποιείστε στον χώρο; Και εντέλει πρέπει να αλλάξει ή είναι κάτι που ανήκει στη σφαίρα της ελευθερίας στην καλλιτεχνική παραγωγή;

Αθηνά

Σεξιστικά κείμενα υπάρχουν σε όλες τις σκηνές του stand up παγκοσμίως, ωστόσο δεν πιστεύω ότι ευδοκιμούν τόσο πια. Το κοινό και ο χώρος έχει επί των πλείστων εξελιχθεί, και πλέον λίγο βαριέται τα στερεότυπα. Σαφώς υπάρχει χώρος για ωρίμανση, και ένας βασικός κανόνας στην κωμωδία είναι το «punch-up». Να βρεις το αστείο στοχεύοντας προς τα πάνω, προς τον δράστη, και όχι να κοροϊδέψεις αυτούς που είναι πιο αδύναμοι. Αυτό κάνει και τη διαφορά μεταξύ τεμπελιάς και εξυπνάδας, και πιστεύω το κοινό είναι αρκετά έξυπνο.

Ειρήνη

Μεγαλώνοντας γελούσα με σεξιστικά αστεία. Υπήρχαν παντού. Στις ταινίες, στα βιβλία, στα σίριαλ. Τα έγραφαν άνδρες για άνδρες και, εάν δεν γελούσες, ήσουν και κομπλεξική ή δεν είχες χιούμορ -εν μέρει από εκεί μας έχει μείνει και το ότι οι γυναίκες δεν έχουν χιούμορ.

Τα σεξιστικά αστεία ευδοκιμούν για χρόνια και παντού. Στο καρναβάλι οι άντρες για να γελάσουν, γυναίκες ντύνονταν. Το ελληνικό stand up δεν είναι έξω από την κοινωνία. Ειδικά κάποιος ή κάποια που είναι στο ξεκίνημά του, πέφτει ευκολότερα στην παγίδα των σεξιστικών αστείων. Γιατί σε όλα τα υπόλοιπα μέσα, με άλλο κοινό και κώδικες, περνάνε αυτά τα αστεία. Γιατί νομίζει πως κάνει κάτι  edgy; Γιατί είδε ένα video στο youtube και κάποιος κορόιδευε τις γυναίκες και του φάνηκε αστεία η περούκα του; Γιατί υπάρχει ακόμα ο κόσμος που γελάει με αυτά εκεί έξω. Μιλάω για τα καθαρά σεξιστικά. Αυτά που κάνουν punch-down.

Και μόλις το αστείο ακουστεί στη σκηνή, το κοινό θα κρίνει εάν το αστείο θα μείνει ή θα πεταχτεί. Όσο υπάρχει  μερίδα του κοινό που γελάει με τέτοια αστεία, θα υπάρχει και μερίδα  κωμικών που θα λένε τέτοια. Το είδος της κωμωδίας που με αφορά και το ήθος των κωμικών που συνεργάζομαι δεν θέλει τέτοια. Δεν τα γουστάρει.

Στα χρόνια που είμαι στη σκηνή υπάρχει μια ανησυχία για το Politically Correct. Οπότε τα σεξιστικά αστεία μειώθηκαν κάπως και σε προσφορά και σε ζήτηση. Αλλά τι να το κάνω. Η ουσία δεν είναι στο τι επιτρέπεται να πω, αλλά στο τι νιώθω την ανάγκη να πω. Και αυτό δεν το αλλάζει μόνο μια σκηνή.

Κύνθια

Δεν νομίζω ότι έχει να κάνει με το ελληνικο stand up, έχω δει και αγγλικό κι αμερικανικό με σεξιστικά αστεία. Και μερικά παρά πολύ πετυχημένα αστεία κιόλας! Και δεν υπάρχει τίποτα τόσο σεξιστικό όσο τα σίριαλ μας και οι εκπομπές στη τηλεόραση μας. Ένα μεγάλο θέμα είναι ότι ο χώρος μας είναι λίγο ελιτίστικος, όποτε οι άνθρωποι που θεωρώ εγώ μέρος της ελληνικής stand up σκηνής δεν κάνουν σεξιστικά αστεία. Κάποιοι που μπορεί στη συνείδηση του κοινού να ανήκουν στο χώρο κ να κάνουν τέτοια αστεία είναι άλλο θέμα.

Κωνσταντίνα

Νιώθω ότι αλλάζει ή τουλάχιστον ελπίζω να αλλάζει. Με άλλα πράγματα γελούσαμε πριν δέκα χρόνια και με άλλα τώρα. Ευτυχώς, έχουμε πολλούς καλούς κωμικούς που είναι υπέρ της πολιτικής ορθότητας, άρα τελευταία δεν ακούμε τόσο συχνά σεξιστικά αστεία στον χώρο του stand up. Στα open mic σαφώς θα υπάρξουν άτομα που θα τα δοκιμάσουν, αλλά μ’ αρέσει να βλέπω τον δισταγμό τους όταν ενδόμυχα ξέρουν ότι θα φάνε κράξιμο. Έχει τύχει σε open mic τύπος να κάνει επί πέντε λεπτά σεξιστικά «αστεία». Οι κωμικοί γελούσαν με τις δικές μου αντιδράσεις σε κάθε punchline του. Κάποιος από μηχανής θεός του είπε πως δεν είναι αστείος και δεν τον ξαναείδαμε. Επίσης, βρίσκω πολύ ελπιδοφόρο το ότι openmicers ρωτάνε την γνώμη των γυναικών του χώρου σε σχέση με αστεία που μπορεί να ακουστούν σεξιστικά. Το τηλεοπτικό χιούμορ νιώθω ότι είναι ακόμα πίσω σε σχέση με αυτό το κομμάτι και δυστυχώς ο κόσμος, βλέπει ακόμα πολλή τηλεόραση… Ελπίζω αυτό να αλλάξει!

Μαρία

Αν κάτι χαρακτηρίζει το ελληνικό stand up σίγουρα δεν είναι ο σεξισμός. Για κάποιο λόγο, υπάρχει μια εσφαλμένη ιδέα σε σχέση με αυτό. Ίσως γιατί μέσω των social media, αυτό που είναι πιο πάνω στις «τάσεις» είναι το πιο «εύπεπτο» και περιλαμβάνει τέτοιου είδους αστεία.

Δεν υποτιμώ σε καμία περίπτωση το κοινό. Υπάρχουν σίγουρα τα στερεότυπα, τα οποία είναι στο χέρι του εκάστοτε κωμικού είτε να τα αποδομήσει είτε να τα αναπαράγει χωρίς φίλτρο. Προσωπικά με αφορά η κωμωδία της πρώτης κατηγορίας.

Φυσικά και υπάρχουν σεξιστικά αστεία γιατί υπάρχουν βαθιά ριζωμένες οι αντιλήψεις. Το θέμα είναι να φέρεις αυτές τις αντιλήψεις στην επιφάνεια και να τις ανατρέψεις. Οι κωμικοί είναι κομμάτι της κοινωνίας, δεν είναι κάτι ξεχωριστό ούτε έχουν το αλάθητο, οπότε υπάρχουν κατάλοιπα όσον αφορά σ’ αυτό το ζήτημα.

Δεν δικαιολογώ σε καμία περίπτωση τα σεξιστικά αστεία. Απλά θεωρώ οτιδήποτε ειπώνεται στη σφαίρα της ελευθερίας της καλλιτεχνικής παραγωγής πρέπει να συνεξετάζεται με την πρόθεση και το υποκείμενο κάθε φορά. Όλα είναι πολύ ρευστά. Προσωπική μου εμπειρία, οι περισσότεροι επαγγελματίες κωμικοί που έχει τύχει να γνωρίσω είναι όλοι λίγο πολύ ευαισθητοποιημένοι σε αυτά τα ζητήματα, ακούνε και κάνουν την αυτοκριτική τους. Όπως θα ήθελα να κάνω και εγώ σε αυτόν το χώρο.

Όπως είπε και η Αθηνά, τα σεξιστικά αστεία υπάρχουν, αλλά δεν ευδοκιμούν. Το κοινό εξελίσσεται μαζί μας, εμείς εξελισσόμαστε μαζί με το κοινό, μια σχέση αλληλένδετη που δεν δίνει χώρο στα σεξιστικά αστεία.

Για να μην πολυλογώ, θα ήθελα αυτό να αλλάξει, να μην υπάρχουν πια σεξιστικά αστεία. Αλλά μέσα από μία συνειδητή διαδικασία των ανθρώπων που θα πουν, «όπα, μήπως το να κάνω το αστείο με τη γυναίκα που δεν κάνει σεξ και άρα έχει νεύρα, αντικατοπτρίζει μια εσφαλμένη ιδέα που έχω σε σχέση με εκείνη και την οποία φέρω από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου σε αυτήν την κοινωνία;»
Καλά, όχι έτσι ακριβώς, αλλά καταλάβατε.

Οδέττη

Στο δικό μου μυαλό, οτιδήποτε υπάρχει σε μια κοινωνία μπορεί να μετατραπεί σε αστείο. Το να λέμε «δεν γράφω αστεία για γυναίκες επειδή είναι σεξιστικά», είναι σαν να αρνούμαστε τον σεξισμό. Και αυτό ισχύει για όλα τα θέματα ταμπού.

Υπάρχει όμως ο γνωστός κανόνας  στην κωμωδία, που είναι από τα πρώτα πράγματα που σου ξεκαθαρίζουν οι έμπειροι κωμικοί όταν ξεκινάς. Ό,τι αστείο και αν γράψεις, εφόσον θίγεις ομάδες ανθρώπων, οφείλεις να κάνεις punch-up. Δηλαδή, να «χτυπάς» τους προνομιούχους και ποτέ τους ευάλωτους. Διαφορετικά, ακόμα και αν πάρεις γέλια από το κοινό, που δυστυχώς το πιο πιθανό είναι πως θα στα δώσει απλόχερα, η κοινότητα σταδιακά θα σε απορρίψει.

Το να κάνεις ξεκάθαρη την θέση σου δεν είναι εύκολο όταν γράφεις ένα αστείο. Τουλάχιστον για ανθρώπους σαν εμένα, που βρίσκονται στο πρώτο στάδιο του stand up. Πριν από έναν χρόνο συμμετείχα σε κάποιο open mic. Όταν ανέβηκα να παίξω, άνοιξα το πεντάλεπτό μου με ένα αστείο που είχα συλλάβει μόλις λίγα λεπτά νωρίτερα. Το αποτέλεσμα ήταν όλο λάθος και εγώ ένιωσα πιο ρατσίστρια από ποτέ.

Προφανώς δεν θα ξανακουστεί από τα χείλη μου. Και προφανώς ένα άθλια διατυπωμένο αστείο δεν με καθιστά ρατσίστρια. Δεν θα έλεγα το ίδιο αν γινόταν συστηματικά.

Η φύση της κωμωδίας είναι τέτοια, που θεωρώ πως χρειάζεται να ακούσει κανείς ένα τελειωμένο ή έστω δουλεμένο κείμενο πριν βγάλεις συμπεράσματα για τον κωμικό. Όσο πιο έμπειρος, τόσο περισσότερο στενεύουν τα περιθώρια.

Και ύστερα έχουμε το «roast». Μια μορφή κωμωδίας στην οποία όσοι αποφασίζουν να συμμετάσχουν, έχουν συμφωνήσει εξ αρχής, ότι θα δεχτούν και θα δώσουν, οποιασδήποτε μορφής, προσβλητικό αστείο. Είναι συναινετικό και μια από τις αγαπημένες μου μορφές κωμωδίας.

Χριστίνα

Τα σεξιστικά αστεία είναι το μικρότερο κομμάτι μιας σεξιστικής κοινωνίας. Προσωπικά, είμαι υπέρ της τάσης που διαμορφώνεται. Αν δυσκολευόμαστε να βρούμε αστεία που δεν έχουν για πρωταγωνιστές συστηματικά κακοποιημένες κοινωνικές ομάδες, τότε πρέπει να αλλάξουμε δουλειά. Σιγά το φοβερό χιούμορ που θα χαθεί! Θέλω να πω, συζητάμε για αυτό σαν να είναι κάτι τολμηρό ή edgy αλλά μην τρελαθούμε κιόλας, είναι τραγικά προβλέψιμο να κάνεις αστεία που θίγουν αυτούς που είναι ήδη κακοποιημένοι. Για παράδειγμα, τα αστεία που έχουν σαν θεματική το βιασμό, απλά αναπαράγουν την πιο άρρωστη λογική για το βιασμό. Είτε ότι το θύμα κατά βάθος το ήθελε είτε ότι ο θύτης δεν μπορούσε να συγκρατηθεί. Ε, δεν θα μας λείψει αν δεν το ξανακούσουμε ποτέ.

Θεωρώ ότι σε ένα ευρύτερο φάσμα, τα κακοποιητικά αστεία είναι απλά ένας τρόπος να νιώσει κάποιος ανώτερος χωρίς να χρειαστεί να κάνει κάτι – απλά υποβαθμίζοντας τους άλλους. Το κοινό αρχίζει να μην το χειροκροτεί αυτό. Και όχι γιατί είναι τολμηρό ή προκλητικό ή edgy, αλλά γιατί είναι χιλιοειπωμένο, βαρετό, προβλέψιμο.

Ένα σημείο της συζήτησης που μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον, αφορούσε το αν μια γυναίκα κωμικός κάνει πάντα stand-up ως γυναίκα. Κάποια στιγμή, η Κύνθια είπε, δυστυχώς μάλλον σωστά, ότι αν και μια ομάδα ανδρών κωμικών είναι απλώς μια ομάδα κωμικών, μια ομάδα γυναικών κωμικών μπορεί να «σταθεί» μόνο σε ειδικές περιστάσεις που να σχετίζονται άμεσα με τον φεμινισμό. Πράγματι, το γεγονός ότι η ανδρική ματιά έχει καθιερωθεί ως «αντικειμενική» ή «ουδέτερη» σημαίνει ότι οι γυναίκες μπορούμε αρκετά εύκολα να ταυτιστούμε με έναν ανδρικό χαρακτήρα, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει σπάνια. «Ταυτίζονται» ποτέ οι άνδρες του κοινού με τις ιστορίες σας; Πιστεύετε ότι η μεγαλύτερη ορατότητα των γυναικών στο stand-up μπορεί σταδιακά να αλλάξει αυτή την ανισορροπία;

Ειρήνη

Σε πολλές παραστάσεις όπου εμφανίζονται μόνο άντρες δεν σχολιάζεται αρνητικά ή θετικά το γεγονός. Σε πρώτο επίπεδο περνάει απαρατήρητο.  Κανείς δεν νιώθει πως κάτι λείπει. Η παράσταση δεν καθορίζεται ως αντρική γιατί δεν υπάρχει η αίσθηση πως λείπει μια γυναίκα. Το να κάνω μια εμπορική stand up παράσταση με γυναίκες και να δώσω έμφαση σε αυτό, δεν με αφορά γιατί δεν θέλω να δηλώσω κάτι για την απουσία αλλά για την παρουσία. Διατυπωμένο έτσι ακούγεται βαθύ.

Πιο απλά , είτε παίξω μόνο με γυναίκες είτε μόνο με άντρες εγώ το ίδιο κείμενο θα πω. Δεν παίρνει κάτι από το ρόλο μου. Στο συμβατικό θέατρο συμβαίνει αυτό, όπου τα κείμενα έχουν συγκεκριμένη θέση  απέναντι στους γυναικείους χαρακτήρες. Η σκηνή του stand up έχει μια ισότητα. Η κωμωδία θα έλεγα ότι έχει πια μια παραπάνω ισότητα. Παραπάνω από άλλα είδη θεάτρου, κυρίως του συμβατικού.

Στο συμβατικό θέατρο έχω κάνει παράσταση μόνο με γυναίκες. Συνειδητά και μάχιμα. Στο χώρο του stand up δεν έχω νιώσει την ανάγκη να το κάνω, ίσως αυτός είναι και ο ένας από τους λόγους που με κέρδισε η σκηνή.

Το ζήτημα τώρα της ουδετερότητας έχει πάλι να κάνει με τις προκαταλήψεις μας σε αυτό που έχουμε απέναντι μας. Εξάλλου να μην ξεχνάμε πως «αντικειμενική»  και «ουδέτερη» ματιά θεωρείται  η ματιά του λευκού straight άνδρα. Όλες οι υπόλοιπες δεν είναι. Με τα αστεία μας και τις ιστορίες μας ταυτίζονται άλλοι άνθρωποι.  Μια χαρά ταυτίζονται οι άνδρες μαζί μας. Δεν είναι  από άλλο πλανήτη οι άντρες με τις γυναίκες. Την ίδια γλώσσα μιλάμε. Και σε τελική σιγά τα «γυναικεία» που λέμε και δεν ταυτίζονται. Αν τώρα δεν καταλάβει ένα αστείο μου για την περίοδο π.χ., δεν πειράζει, ας γελάσουν μόνο οι γυναίκες. Θα γελάσει αυτός  με το επόμενο. Βασικά θα είχε ενδιαφέρον να ρωτήσουμε ένα άντρα κωμικό εάν ρωτήθηκε ποτέ εάν το  γυναικείο κοινό ταυτίζεται με  τα αστεία του.

Η ανισορροπία θα αλλάξει και με περισσότερες γυναίκες στη σκηνή. Βέβαια γυναίκα ήταν και η Μάγια Αγγέλου γυναίκα ήταν και η Θάτσερ. Οπότε ας μην ευχόμαστε γενικά και αόριστα πράγματα.

Κύνθια

Φυσικά και ταυτίζονται. Και τις περισσότερες φορές το κοινό του stand up είναι υπέροχο. Μπορεί, φυσικά, να υπάρξουν μεμονωμένες παρέες ανθρώπων που είναι στα όρια τού να σου γυρίσουν την πλάτη, ειδικά στα διαγωνιστικά open mic! Λες και θα αποκτήσει ταλέντο ο φίλος τους αν αυτοί είναι ξινοί απέναντι σου. Βέβαια, έχω παίξει μόνο στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Δεν ξέρω αν ποτέ κάνω τουρ στην επαρχία με τι θα έρθω αντιμέτωπη! Το stand up είναι ένα ιδιαίτερα νέο είδος για το ελληνικό κοινό, και το κοινό του και οι άνθρωποι του είναι πολύ ανοιχτοί. Πρέπει να είναι ακραία στενόμυαλος κάποιος για να αποφασίσει να μην περάσει καλά. Και η αλήθεια είναι ότι με το χιούμορ μπορεί να καταλάβει κάποια πράγματα χωρίς να χρειάζεται κήρυγμα.

Το κομμάτι της αντρικής πλευράς σε σχέση με την ομάδα φαντάσου το παντού! Τι σάλος θα γινότανε αν η κυβέρνηση είχε αντεστραμμένα τα ποσοστά αντρών γυναικών αυτή τη στιγμή; Ή ένα κόμμα είχε πολλές γυναίκες –καταρτισμένες, αλλά πολλές γυναίκες;

Αυτό με την ομάδα το είχα σκεφτεί όταν κάποια στιγμή κοιτούσα τα κορίτσια και σκεφτόμουν, «Μ’ αρέσουν σαν άτομα, η καθεμία μας έχει άλλο στυλ πάνω στη σκηνή, αν ενώναμε δυνάμεις…». Και, τσουπ, αυτό ξαφνικά γινόταν γυναικεία ομάδα! Μια παρέα αγοριών δεν έχει ποτέ αυτό το πρόβλημα.

Κωνσταντίνα

Μου αρέσει αυτή η ερώτηση, αλλά δυσκολεύομαι να την απαντήσω. Δεν πιστεύω στην «γυναικεία κωμωδία».  Μου θυμίζει τον όρο «γυναικεία λογοτεχνία», με τον οποίο επίσης διαφωνώ, αλλά δυστυχώς όλοι ξέρουμε σε τι αναφέρομαι. Είμαι γυναίκα, αλλά δεν κάνω αστεία «μόνο για γυναίκες», και αυτό φαίνεται γιατί και το ανδρικό κοινό γελάει με τα αστεία μου. Έχει σημασία και η δομή ή το είδος της κωμωδίας που επιλέγεις. Για παράδειγμα τα λογοπαίγνια είναι πιο ουδέτερα σε σχέση με ένα βιωματικό μπητ για την περίοδο. Θεωρώ όμως πως αν έχεις αστεία, θα γελάσουν οι περισσότεροι, ανεξαρτήτως φύλου.

Μαρία

Ιστορικά, οι καταπιεσμένες ομάδες συσπειρώνονται και διεκδικούν. Είτε είναι μαύροι, Εβραίοι , γυναίκες, τρανς. Γι’ αυτό το λόγο δρουν σε αντιδιαστολή με το κυρίαρχο ρεύμα και υπάρχει η ανάγκη να αυτοπροσδιοριστούν. Π.χ. «ο πρώτος μαύρος σκηνοθέτης που πήρε το Όσκαρ». Το γεγονός ότι είναι μαύρος αναφέρεται γιατί τόσο καιρό η κυρίαρχη τάση ήταν να κερδίζουν τα Όσκαρ μόνο λευκοί straight άντρες σκηνοθέτες, και η αναφορά στο στοιχείο αυτό που τον διαφοροποιεί παύει πλέον να αντιμετωπίζεται σαν εμπόδιο, αλλά είναι κομμάτι της προσωπικότητάς του.

Εγώ στον χώρο της κωμωδίας, είμαι γυναίκα, δεν μπορώ να το κρύψω. Επίσης είμαι και άλλα πράγματα. Μέσα από αυτά θα μιλήσω. Όταν για παράδειγμα, στη δουλειά μου ως σερβιτόρα μου συμβαίνουν «αστεία» πράγματα που οφείλονται στο φύλο μου και θα ήθελα να τα μοιραστώ, θα τα πω. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα μιλήσω για πράγματα με τα οποία δεν μπορεί να ταυτιστεί ένας άντρας. Απλά νιώθω ότι ταυτίζεται σε μικρότερο βαθμό.

Εσύ το λες πολύ σωστά «ουδετερότητα» εγώ θέλω να βάλω άλλο ένα στοιχείο. Είναι τα πρότυπα τα κοινωνικά. Όταν στην κωμωδία καλείσαι να τσαλακωθείς μέσα από μία περσόνα που έχεις χτίσει, σίγουρα μια γυναίκα θεωρείται «λιγότερο ικανή» γι’ αυτό. Θα εξηγήσω. Η κοινωνία μάς θέλει όμορφες, ευπρεπείς και «θηλυκές». Όταν εγώ θα χρησιμοποιήσω μια βρισιά, μια γκριμάτσα παραμορφωτική, οτιδήποτε τέλος πάντων που δεν ταιριάζει στο φαντασιακό -κυρίως των ανδρών- για εμένα, σχολιάζεται. Άρα, αυτά τα χαρακτηριστικά είναι τόσο στενά συνδεδεμένα με την αντρική κοινωνική φύση, που ο άντρας καταλήγει να είναι ο «αστείος» και η γυναίκα η «έχει πλάκα αν και υπερβάλλει λίγο».

Γι’ αυτούς και για πολλούς ακόμη λόγους, σίγουρα μια γυναίκα δεν είναι τόσο ευνοημένη στο να ασχοληθεί με την κωμωδία και ίσως γι αυτό να υπάρχει μια ανισορροπία. Αλλά να μην ξεχνάμε ότι μέσα στο υπέροχο stand up κοινό υπάρχουν και γυναίκες (και άντρες φυσικά που «θέλουν να ξέρουν»), οι οποίες θέλουν να γελάνε με κοινές εμπειρίες και αυτό το πράγμα διογκώνεται και το βλέπω. Και ναι, πιστεύω ότι οι ισορροπίες αλλάζουν και θα αλλάξουν. Είμαι αισιόδοξη.

Οδέττη

Δυσκολεύομαι να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση. Έχω την αίσθηση πως τα κείμενά μου, αν και με  άκρως γυναικεία θεματολογία, είναι γραμμένα με τρόπο που συχνά «χωνεύονται» πολύ πιο εύκολα από άντρες, από ό,τι από γυναίκες.

Δεν ξέρω αν φταίει ο τρόπος γραφής μου και η πολύ σκοτεινή χροιά που επιλέγω για να αποδώσω τα αστεία μου. Νομίζω πως σε παραστάσεις έχω λάβει περισσότερες σεξιστικές αντιδράσεις, από γυναίκες παρά από άντρες. Τουλάχιστον αυτό έχω αντιληφθεί.

Χριστίνα

Η εμπειρία μου μου λέει πως δεν έχει να κάνει απαραίτητα με το αν ταυτίζονται. Ένα καλό αστείο, είναι ένα καλό αστείο. Εγώ έχω «πεθάνει» στη σκηνή με αστεία που πίστευα πώς θα ταυτιστεί το κοινό. Αλλά έχω εισπράξει τα περισσότερα γέλια με LGBT+ θεματικές που δεν ταυτίζεται το κοινό στην πλειοψηφία του. Αυτό που ψάχνεις να βρεις όταν γράφεις κείμενα για stand up είναι το κομμάτι της προσωπικής σου αλήθειας που ίσως αφορά και τους άλλους. Και να το μεταφέρεις κωμικά στο χαρτί και στην σκηνή

Τι θα συμβουλεύατε μια γυναίκα που θα ήθελε να δοκιμάσει να μπει στον χώρο;

Αθηνά

Να μην κλέβει ποτέ αστεία, και να αγοράσει ένα καλό σημειωματάριο.

Κύνθια

Φυσικά και να δοκιμάσει! Να δει πολύ stand up, να γράψει ένα κείμενο. Θα έχει 5 λεπτά επάνω στην σκηνή, όποτε καλό είναι στις πρόβες της να βγαίνει γύρω στα 4-4,5 λεπτά το κείμενο -γιατί ελπίζουμε να πάρει και γέλια και σεβόμαστε τους κανόνες όσο μπορούμε. Να δηλώσει [συμμετοχή] σε open mic, να δοκιμαστεί, να δει πρωτίστως άμα της αρέσει. Επίσης, να κάνει υπομονή. Οι αυστηροί χρόνοι της δουλειάς είναι ότι για δύο χρόνια παίζεις open mic, για άλλα δύο κάνεις guest και μετά την τετραετία ξεκινάς τα line-up. Βασικά και σε έναν άντρα το ίδιο θα έλεγα, δεν ξέρω αν μου διαφεύγει κάτι

Κωνσταντίνα

Ό,τι θα συμβούλευα και έναν άντρα: Να δει όση περισσότερη κωμωδία μπορεί, να γράψει αστεία, να τα δοκιμάσει σε ένα open mic, χωρίς φόβο και πάθος και αν της αρέσει να συνεχίσει να προσπαθεί, γιατί είναι ελάχιστοι αυτοί που πέτυχαν με την πρώτη και αρκετοί αυτοί που τα παράτησαν!

Μαρία

Να το κάνει χωρίς δεύτερη σκέψη. Η τέχνη του stand up είναι εξαιρετικά γοητευτική. Γι αυτό χρειάζεται να τη μελετήσει. Να ψάχνει τον εαυτό της, να τον ανακαλύπτει να τον ανασκευάζει και να τον μοιράζεται. Ειδικές συμβουλές βλέπω δίνουν οι πιο έμπειρες της παρέας. Μελέτη και αγάπη θα πω. Και να μην διστάσει!

Οδέττη

Εφόσον το γουστάρει αληθινά, να γραφεί όπως νιώθει, να ακούει συμβουλές από τους πιο έμπειρους -πάντα βοηθάει- και να τις αξιοποιεί ή να τις απορρίπτει ανάλογα με το τι θέλει να πετύχει πάνω στην σκηνή.

Επίσης, να είναι έτοιμη να «πεθαίνει» συστηματικά και δίχως έλεος και τέλος να μην φοβάται να τσαλακωθεί. Στον χώρο της κωμωδίας η σκοτεινή και μίζερη πλευρά μας συχνά είναι και η πιο γοητευτική και αυτό είναι άκρως λυτρωτικό και ιαματικό.

Χριστίνα

Ό,τι ακριβώς και σε έναν άντρα: Πολλή δουλειά. Γράψιμο -γενικά πολύ γράψιμο! Σαφώς, υπομονή κι επιμονή. Και ισχυρό φίλτρο στο τι ακούει από τους γύρω του. Δεν είναι όλοι καλοπροαίρετοι, δεν είναι όλα τα χειροκροτήματα θετικά, δεν είναι όλες οι κριτικές αρνητικές