Έχει οκτάωρο ο μεταφραστής; Τέσσερις από τους καλύτερους απαντούν

Χάρη στο μεταφραστικό έργο, έχουμε πρόσβαση σε θαυμάσια έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, το φως όμως πέφτει σπάνια στους ανθρώπους που το έφεραν στην μητρική μας γλώσσα. Τρεις μεταφράστριες (η μία εξ αυτών, μεταφράζει θεατρικά έργα) και ένας μεταφραστής απαντούν σε δέκα κοινές ερωτήσεις που τους τέθηκαν σε σχέση με την επαγγελματική τους ρουτίνα.

Οι ερωτήσεις

1.       Έχει, στ’ αλήθεια, ωράριο η δουλειά του μεταφραστή;

2.       Ποιο είναι το δυσκολότερο στην διαδικασία μιας μετάφρασης;

3.       Ποιο βιβλίο σας έχει παιδέψει περισσότερο από άλλα μέχρι στιγμής;

4.       Και για ποιο βιβλίο «στενοχωρηθήκατε» που τελείωσε η μετάφρασή του, γιατί ήταν συντορφιά για εσάς και ταξίδι;

5.       Έχετε κάποια ρουτίνα; (πχ.πολύ πρωινές ή βραδινές ώρες, κατανάλωση καφέ, κάποια συγκεκριμένη μουσική υπόκρουση κλπ…)

6.       Ποιο είναι το πρώτο βιβλίο που μεταφράσατε και ποιο το πιο πρόσφατο;

7.       Πώς αποφασίζει κανείς να γίνει μεταφραστής; Είναι μια δουλειά από την οποία βιοπορίζεται; Τι συνέβη στην δική σας περίπτωση;

8.       Χρησιμοποιείτε ηλεκτρονικά ή χάρτινα λεξικά;

9.       Ποιο διάσημο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας θα θέλατε να μεταφράσετε κάποια στιγμή;

10.   Τι ξεχωρίζει, κατά την άποψή σας, μια καλή από μια μέτρια ή κακή μετάφραση;

Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη* : Μια καλή συνεργασία μεταξύ εκδότη, μεταφραστή και επιμελητή οδηγεί συνήθως σε καλά αποτελέσματα

Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες και Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη στην Αβάνα (2010). Φωτ. Αλ. Ιωάννου.

1.Έχει και δεν έχει ωράριο. Είναι θέμα συγκέντρωσης και πειθαρχίας πόσες ώρες μπορείς να μείνεις καθισμένος μπροστά σε μια οθόνη και να είσαι παραγωγικός. Και είναι και θέμα ορίων που πρέπει να θέσεις, όπως όλοι οι ελεύθεροι επαγγελματίες, αν θέλεις να έχεις μια έστω στοιχειώδη ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής. Αλλά έχει να κάνει και με το είδος του κειμένου που μεταφράζεις. Και πόση και τι είδους έρευνα απαιτεί. Και την προθεσμία σου. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και τη συνθήκη του εγκλεισμού, το πράγμα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο. Όπως και να ’χει πάντως, δεν μπορείς να σταματήσεις το μυαλό από το να δουλεύει: δεν μπορείς να μη μοιραστείς με φίλους και συναδέλφους την έκφραση χωρίς ισοδύναμο στα ελληνικά που σε παιδεύει, είτε πίνετε κρασιά (όπως κάναμε τα παλιά τα χρόνια, θυμάστε;) είτε τα λέτε μέσω Messenger, όπως δεν μπορείς να μη βγάλεις ένα μικρό επιφώνημα ενθουσιασμού όταν ξαφνικά βρίσκεις τη λέξη που έψαχνες προχτές και είχες κολλήσει στο βιβλίο που διαβάζεις ή στους υπότιτλους μιας ταινίας που βλέπεις λίγες μέρες αργότερα.

2.Κάθε κείμενο έχει τις δικές του δυσκολίες, τις δικές του απαιτήσεις και τις δικές του προκλήσεις και κάθε φορά πρέπει να αποφασίσεις τον τρόπο που θα επιλέξεις να τις χειριστείς. Αυτές ακριβώς οι προκλήσεις της τέχνης της μετάφρασης είναι που την κάνουν τόσο συναρπαστική. Ποιον τρόπο θα βρεις να μεταφέρεις την ίδια αίσθηση; Το ίδιο συναίσθημα; Το λογοπαίγνιο; Την ισοδύναμη έκφραση; Προσωπικά προσπαθώ να είμαι συνεχώς σε εγρήγορση και να έχω συναίσθηση των δυνατοτήτων μου ώστε αφενός να «μυρίζομαι» έγκαιρα τις πιθανές παγίδες και αφετέρου να αναζητώ βοήθεια όταν νιώθω ότι παλεύω με κάτι που με ξεπερνάει.

3.Θα μου επιτρέψετε να αναφέρω δύο: το πρώτο ήταν ο Αλφανουί του Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο, ένα πολύ ιδιότροπο και δύσκολο βιβλίο, που είχα την ευτυχία να μεταφράσω και να επιμεληθώ από κοινού με άλλες τέσσερις μεταφράστριες, υπό την επίβλεψη του Νίκου Πρατσίνη. Το δουλεύαμε επί πέντε σχεδόν χρόνια και ήταν η πρώτη συλλογική μεταφραστική δουλειά που βραβεύτηκε από το ΕΚΕΜΕΛ (2008). Το δεύτερο ήταν Ο Πλατέρο κι εγώ του Ισπανού νομπελίστα ποιητή Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, έργο γραμμένο μεταξύ 1914-1917.

Είχα πρωτομεταφράσει αποσπάσματα του έργου το 2006 για μια παιδική σειρά των εκδόσεων Παπαδόπουλος ενώ τη χρονιά του Νόμπελ, το 1956, η σπουδαία ισπανίστρια Ιουλία Ιατρίδη είχε επίσης μεταφράσει αποσπάσματα του έργου για λογαριασμό των εκδόσεων Δίφρος. Πρόσφατα είχα την ευκαιρία να ξαναδουλέψω το σύνολο του έργου (υπό έκδοση). Πρόκειται για ένα εμβληματικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας με μια απαράμιλλη γλώσσα και δύναμη· κάθε κεφάλαιο του έργου αυτού είναι ένας ζωγραφικός πίνακας που ζωντανεύει. Σοκ και δέος. Δεν περιγράφω άλλο.

4.Για τα περισσότερα. Συνήθως όσο πλησιάζω στις τελευταίες σελίδες ο ρυθμός πέφτει, σαν να μη θέλω να τελειώσει. Βέβαια, πριν το παραδώσεις κάθε βιβλίο το έχεις πια διαβάσει και ξαναδιαβάσει, διορθώσει και ξαναδιορθώσει. Οπότε νιώθεις μια μυστήρια χαρμολύπη, μια ικανοποίηση και μαζί έναν αποχωρισμό. Έχεις βουτήξει στο σύμπαν του βιβλίου, έχεις ανακαλύψει χίλια δυο πράγματα, χρήσιμα και «άχρηστα», έχεις αφιερώσει μέρες και νύχτες από τη ζωή σου, έχεις ζήσει μικρές νίκες και μικρές ήττες, το έχεις ξαναδουλέψει, στα σημεία, με την επιμελήτρια ή τον επιμελητή και αποχωρίζεσαι τελικά ένα βιβλίο που πιθανότατα δεν θα ξαναδιαβάσεις ποτέ.

5. Έχω διάφορες ρουτίνες που εναλλάσσονται ανά φάσεις. Από τους πολλαπλούς τετραπλούς εσπρέσο, τώρα είμαι στη φάση του τσαγιού κι από τα τρελά ξενύχτια, τώρα προτιμώ το φως του ήλιου. Κάπως μεγαλώνοντας αλλάζει ο βιορυθμός μου, νομίζω. Μουσική άλλοτε καθόλου κι άλλοτε ορχηστρική, ambient ή ηλεκτρονική, για να μην ξεμυαλίζομαι με τους στίχους. Το kasetophono.com μου κάνει συχνά παρέα (τώρα παίζει η κασέτα “Dreamsphere”).

Μια ρουτίνα που αγαπώ αφορά τη μετάφραση της σειράς «Μικρά κορίτσια και Μικρά Αγόρια με Μεγάλες Ιδέες»: μεταφράζω πάντα στο χέρι, γράφω κυρίως με μολύβι σε τετράδιο, με τη γόμα και την ξύστρα μου από κοντά. Τα κείμενα σε όλα τα βιβλία της σειράς είναι έμμετρα, οπότε θέλει πολύ στριφογύρισμα, γράψε-σβήσε και πάρτο αλλιώς για να βγουν τα στιχάκια. Τις παλιές καλές μέρες μου άρεσε να παίρνω το τετραδιάκι μου και να αράζω σε καφέ, βιβλιοθήκες και ταβέρνες για να αλλάζω περιβάλλον και να βλέπω τα πράγματα αλλιώς! Όλες οι υπόλοιπες μεταφράσεις γίνονται ηλεκτρονικά, στον υπολογιστή.

6.     Το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα ήταν Οι συνταγές του Πέπε Καρβάλιο του Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν (Μεταίχμιο). Κυκλοφόρησε το 2003 και είναι ένα περίεργο βιβλίο: μισό λογοτεχνία, μισό τσελεμεντές. Αποτελείται από αποσπάσματα από τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Μονταλμπάν που περιέχουν αναφορές σε διάφορα πιάτα ισπανικής και διεθνούς κουζίνας. Μετά από κάθε απόσπασμα ακολουθεί η συνταγή για το εν λόγω πιάτο, υλικά και εκτέλεση, κανονική συνταγή μαγειρικής.

Η πιο πρόσφατη δημοσιευμένη μετάφρασή μου είναι το Ημερολόγιο Επιβίωσης του Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες (Μεταίχμιο), και η πιο πρόσφατη δουλειά που ολοκλήρωσα (προς έκδοση) είναι τα δύο πρώτα βιβλία της σειράς Μανολίτο Γυαλάκιας, της Ελβίρα Λίντο, για τις εκδόσεις Πατάκη.

7.      Πήρα την απόφαση να γίνω μεταφράστρια όταν έμαθα ότι υπήρχε το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, στο οποίο τότε έδινες χωριστές εισαγωγικές εξετάσεις τον Σεπτέμβρη, εκτός Πανελληνίων. Εξεταζόμασταν σε ευθεία και αντίστροφη μετάφραση και ορθογραφία σε δύο γλώσσες, έκθεση και περίληψη δοκιμίου. Ήξερα αρκετά καλά γαλλικά και αγγλικά, κάπως «το ‘χα» με τις γλώσσες, σιχαινόμουν την αποστήθιση και μου φάνηκε καλή ιδέα.

Δεν είχα πολύ σαφή εικόνα τι θα έκανα μετά το πανεπιστήμιο τότε, για να είμαι ειλικρινής, αλλά πάντα με γοήτευε η λογοτεχνία και αντιμετώπιζα με δέος τους μεταφραστές και τις μεταφράστριες λογοτεχνίας. Τα πρώτα είκοσι χρόνια της μεταφραστικής μου ζωής, εργαζόμουν κατά βάση ως υπάλληλος σε μεταφραστικό γραφείο μεταφράζοντας πιο «τεχνικά κείμενα» κυρίως από τα αγγλικά.

Και δειλά δειλά άρχισα να μεταφράζω και ένα-δυο βιβλία ισπανόφωνης λογοτεχνίας το χρόνο περίπου, «με λαθρεμπόριο ύπνου» όπως λέει χαρακτηριστικά μια φίλη μου. Δεν είναι πολλοί οι συνάδελφοι που βιοπορίζονται μεταφράζοντας αποκλειστικά λογοτεχνία. Το μέλλον θα δείξει αν θα γίνω μία εξ αυτών.

8. Χρησιμοποιώ και  ηλεκτρονικά και χάρτινα λεξικά, με μία έμφαση στα ηλεκτρονικά.

9. Δεν έχω κάποιο  μεταφραστικό «απωθημένο». Παλιότερα, είχα βάλει στο μάτι έναν όχι και τόσο διάσημο Βέλγο σουρεαλιστή που είχα μεταφράσει και για την πτυχιακή μου εργασία στο πανεπιστήμιο, ο οποίος είχε γράψει ένα έργο που με είχε συγκλονίσει ως φοιτήτρια πριν από 20κάτι χρόνια, με τον φοβερό τίτλο «Η διαλεκτική της τύχης στην υπηρεσία της επιθυμίας».

Σήμερα, σχεδόν φοβάμαι να το ξαναδιαβάσω, φοβάμαι ότι δεν θα με συγκινεί πια με τον ίδιο τρόπο –αφήστε που έχω χάσει σε μεγάλο βαθμό την επαφή μου με τα γαλλικά. Θα με ενδιέφερε όμως να δοκιμάσω να μεταφράσω και σύγχρονη αγγλόφωνη λογοτεχνία.

10. Θα ακολουθήσω τη σκέψη του αγαπημένου μου Δασκάλου και συναδέλφου Νίκου Πρατσίνη, για να σας απαντήσω: μία μόνο μετάφραση δεν αρκεί για να κρίνει κανείς έναν μεταφραστή ή μια μεταφράστρια. Ακόμα κι ένας βραβευμένος σεφ μπορεί να έχει μια κακή μέρα στην κουζίνα –για να μιλήσουμε με όρους Master Chef. Όμως, μια καλή συνεργασία σε όλα τα επίπεδα μεταξύ εκδότη, μεταφραστή και επιμελητή μπορεί να εγγυηθεί σε μεγάλο βαθμό ένα άρτιο αποτέλεσμα.

Διότι μπορεί να ακούγεται συχνά το κλισέ ότι «η μετάφραση είναι μια μοναχική δουλειά» και μπορεί συχνά να χρεώνεται αποκλειστικά και μόνο στο μεταφραστή μια «κακή μετάφραση», αλλά η αλήθεια είναι ότι οι μεταφραστές δεν είναι οι μόνοι υπεύθυνοι για το βιβλίο που θα πάρουν οι αναγνώστες στα χέρια τους.

*Η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη σπούδασε μετάφραση στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Μεταφράζει ισπανόφωνη λογοτεχνία από το 2002 και εργάστηκε ως μεταφράστρια σε μεταφραστικό γραφείο για 20 χρόνια. Έχει μεταφράσει, μεταξύ άλλων, έργα των Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο, Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες και τα τελευταία χρόνια μεταφράζει και βιβλία για μικρά και μεγάλα παιδιά. Είναι ιδρυτικό μέλος και Υπεύθυνη Εκδηλώσεων της Πανελλήνιας Ένωσης Επαγγελματιών Μεταφραστών Πτυχιούχων Ιονίου Πανεπιστημίου (ΠΕΕΜΠΙΠ).

Βαγγέλης Γιαννίσης*: Προτιμώ να μεταφράσω κάποιο άγνωστο βιβλίο, το οποίο στην πορεία του χρόνου θα αγαπηθεί από χιλάδες αναγνώστες

Ο Βαγγέλης Γιαννίσης στην διάρκεια μιας παρουσίασης βιβλίου

1.  Τυπικά, δεν έχει ωράριο· ωστόσο, όπως κάθε δουλειά που το σπίτι είναι και το γραφείο σου, υπάρχει ο κίνδυνος να ξεχαστείς και χωρίς να το καταλάβεις, η ώρα να έχει πάει δέκα το βράδυ και εσύ να είσαι ακόμα σκυμμένος πάνω από το λάπτοπ. Οπότε, θέτω ως στόχο να μεταφράζω ημερησίως έναν Χ αριθμό σελίδων (ανάλογα με το μέγεθος του βιβλίου), εργασία που συνήθως μου παίρνει ένα γεμάτο οχτάωρο (χωρίς τα απαραίτητα διαλείμματα για φαγητό, κτλ).

2.  Το να βρεις τη φωνή του συγγραφέα που μεταφράζεις. Ο καθένας έχει το δικό του προσωπικό στιλ που τον διαφοροποιεί από τους υπολοίπους, οπότε η μεταφορά αυτής της φωνής από μία ξένη γλώσσα στα ελληνικά είναι μία πραγματική πρόκληση.

3.  Δεν θα ήθελα να ξεχωρίσω κάποιο συγκεκριμένο, ωστόσο μπορώ να πω σαν γενικότερο σχόλιο ότι τα βιβλία Άγγλων συγγραφέων έχουν μία άλφα δυσκολία.

4. Ξεχωρίζω τον Προσκυνητή, του Terry Hayes. Υπάρχουν βιβλία που, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, καταλαβαίνεις ότι θα περάσεις καλά μαζί τους. Δένεσαι με τους ήρωες, με τον αφηγητή, γίνεσαι ένα με το σύμπαν που ο συγγραφέας έχει δημιουργήσει- και κάποια στιγμή τελειώνουν. Μένει μία πικρή γεύση, είναι η αλήθεια και εύχεσαι το επόμενο βιβλίο να είναι το ίδιο καλό με αυτό.

5. Ξεκινάω τη δουλειά πάντοτε νωρίς το πρωί -σε ώρα γραφείου, όχι αχάραγα- αφού έχω φάει το πρωινό μου, ακούγοντας συνήθως κάποια λίστα στο Spotify (ακούω την ίδια μέχρι να ολοκληρώσω το βιβλίο και αλλάζω όταν ξεκινάω το επόμενο) και συνεχίζω μέχρι την ώρα του μεσημεριανού. Μετά το φαγητό συνεχίζω μέχρι τις 16.30-17.00, οπότε και συνήθως ολοκληρώνεται η δουλειά της ημέρας.

6.   Το πρώτο ήταν το The Elder Scrolls: Ιπτάμενη Πόλη του Greg Keyes και το πιο πρόσφατο είναι αυτό πάνω στο οποίο εργάζομαι τώρα, το I am Death του Chris Carter, το έβδομο στη σειρά βιβλίων με πρωταγωνιστή τον ντετέκτιβ Ρόμπερτ Χάντερ.

7.  Το 2013 είχα υπογράψει μόλις το συμβόλαιο για την έκδοση του πρώτου μου βιβλίου, οπότε μου έγινε και η σχετική ερώτηση, εάν θα ενδιαφερόμουν να μεταφράσω κάποιο βιβλίο από τα αγγλικά ή τα σουηδικά, γλώσσες τις οποίες γνωρίζω. Δεν ήταν μία καριέρα την οποία είχα στον νου μου, δεν γνώριζα απολύτως τίποτα για τον χώρο, ωστόσο είχα εμπιστοσύνη στις ικανότητές μου, οπότε και απάντησα θετικά. Ναι, μπορεί κανείς να βιοποριστεί από τη δουλειά αυτή. Χρειάζεται ωστόσο χρόνος προκειμένου ο επαγγελματίας να χτίσει το όνομά του.

8.  Πάντα ηλεκτρονικά λεξικά. Δεν πιάνουν χώρο, είναι εύκολα στην αναζήτηση και ανανεώνονται διαρκώς.

9. Plot twist: δεν θα ήθελα να μεταφράσω κάποιο ήδη διάσημο έργο. Προτιμώ να μεταφράσω κάποιο άγνωστο βιβλίο, το οποίο στην πορεία του χρόνου θα αγαπηθεί από χιλάδες αναγνώστες.

10.   Αν ο αναγνώστης νιώσει διαβάζοντας το μεταφρασμένο βιβλίο ότι γράφτηκε στη γλώσσα στην οποία το διαβάζει, τότε ο μεταφραστής έχει κάνει καλά τη δουλειά του.

*Ο Βαγγέλης Γιαννίσης είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

Κλαίρη Παπαμιχαήλ*: Ο μεταφραστής πρέπει να είναι το αόρατο χέρι που μεταφέρει τον συγγραφέα σε μια άλλη γλώσσα, σε μια άλλη κουλτούρα

Καφές, τσιγάρα και σχεδόν πάντα κλασσική μουσική πρωταγωνιστούν στην εργασιακή ρουτίνα της Κλαίρης Παπαμιχαήλ

1. Η δουλειά του μεταφραστή δεν έχει ωράριο. Ή μάλλον έχει το ωράριο που βάζουμε εμείς οι ίδιοι. Όταν υπάρχουν προθεσμίες και το βιβλίο πρέπει να παραδοθεί σε συγκεκριμένη ημερομηνία, δεν υπάρχουν σαββατοκύριακα, γιορτές, αργίες, προκειμένου να είμαστε συνεπείς απέναντι στον εκδοτικό οίκο.
2. Θεωρώ ότι το δυσκολότερο στη διαδικασία της μετάφρασης είναι να αντιληφθείς το ύφος του συγγραφέα και της εποχής που γράφτηκε το βιβλίο και να το αποδώσεις όσο το δυνατόν πιο πιστά στα ελληνικά. Με το «πιστά» δεν εννοώ καθόλου τη λέξη προς λέξη μετάφραση. Εννοώ πιστό στον συγγραφέα, πιστό στην εποχή του [π.χ. να μην χρησιμοποιήσεις σύγχρονες εκφράσεις σ’ ένα βιβλίο εποχής], πιστό στο κλίμα και στη διάθεση. Να μεταδώσεις το «πνεύμα» του συγγραφέα μ’ έναν τρόπο που θα το αντιληφθεί και θα το εκτιμήσει ο Έλληνας αναγνώστης, παρά τις διαφορές της κουλτούρας, των κοινωνικών καταστάσεων και συνηθειών που τυχόν υπάρχουν.
3. Ο «Ζοφερός Οίκος» του Ντίκενς, εκδόσεις Gutenberg. Όταν βρίσκεσαι αντιμέτωπος μ’ έναν γίγαντα της λογοτεχνίας κι ιδιαίτερα τόσο επιδραστικό, παραλύεις. Οι δυσκολίες είναι πάμπολλες: από τη γλώσσα ως την έρευνα για τα πραγματολογικά στοιχεία, την απόδοση του συχνά μακροπερίοδου λόγου και της λεπτής ειρωνείας του, τις παλιομοδίτικες εκφράσεις, το διαφορετικό χιούμορ που άλλοτε μεταφράζεται κι άλλοτε όχι, ακόμα και την περιγραφή των ρούχων ή των κτιρίων της εποχής με τρόπο που να μη γίνεται κουραστικός για τον αναγνώστη, την κοινωνική διαστρωμάτωση –και άλλα πολλά.
4. Στενοχωρήθηκα όταν τέλειωσε η «Βαλκανική Τριλογία» της Ολίβια Μάνινγκ, εκδόσεις Μεταίχμιο, γιατί ζούσα μαζί με τους χαρακτήρες στο Βουκουρέστι και στην Αθήνα από την αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρακολουθώντας όλες τις πολιτικές εξελίξεις κι ανακαλύπτοντας ένα σωρό πράγματα που δεν ήξερα για την εποχή εκείνη στα Βαλκάνια. Ταυτόχρονα αντιλαμβανόμουν την επίδραση του πολέμου στην ζωή των απλών ανθρώπων και τα ηθικά διλήμματα που είχαν ν’ αντιμετωπίσουν.
5. Ξυπνάω γύρω στις 6 το πρωί, φτιάχνω καφέ και πιάνω δουλειά. Καφές, τσιγάρα και σχεδόν πάντα κλασσική μουσική. Διάλειμμα 3 ωρών το μεσημέρι, και πάλι δουλειά, καφέδες, τσιγάρα, μουσική. Τελειώνω μόλις ολοκληρώσω τις σελίδες που έχω ορίσει για την κάθε μέρα, συνήθως κατά τις 10-10.30 το βράδυ.
6. Το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα λεγόταν «Αίμα και Ορχιδέες» στις εκδόσεις Καρρέ που δεν υπάρχουν πια. Το τελευταίο ήταν οι «Τρεις Γυναίκες» της Λίζας Ταντέο, εκδόσεις Κλειδάριθμος. Αυτή τη στιγμή μεταφράζω την «Τριλογία του Λεβάντε» της Ολίβια Μάνινγκ για το Μεταίχμιο, την «Καμμένη Ζάχαρη» της Άβνι Ντόσι για τον Κλειδάριθμο, το καινούργιο βιβλίο του Άλεξ Μιχαηλίδη για τη Διόπτρα και κάνω τις τελευταίες διορθώσεις στον «Κοινό μας Φίλο» του Ντίκενς για τον Gutenberg.
7. Έγινα μεταφράστρια τελείως τυχαία. Σπούδαζα Κοινωνιολογία στην Πάντειο, ήθελα να φύγω από το πατρικό μου και αποφάσισα να κάνω μεταφράσεις γιατί ήξερα πολύ καλά αγγλικά και διάβαζα πάρα πολύ. Μετά την πρώτη μου μετάφραση, τη λάτρεψα αυτή τη δουλειά, δεν ήθελα να κάνω τίποτε άλλο στη ζωή μου. Τότε, βέβαια, δεν υπήρχαν σχολές μετάφρασης, μάθαινες εμπειρικά και με πάρα πολύ διάβασμα. Βιοπορίζομαι απ’ αυτή τη δουλειά 38 χρόνια. Δεν είναι καθόλου εύκολο, μα θεωρώ επιτυχία μου το ότι δεν έμεινα ποτέ χωρίς δουλειά τόσα χρόνια.

Αν θες να γίνεις πλούσιος, διαλέγεις άλλο επάγγελμα. Στο εξωτερικό, οι μεταφραστές ζουν κάνοντας 3-4 βιβλία τον χρόνο, γιατί παίρνουν κανονικά δικαιώματα. Με την κρίση, χειροτέρεψαν τα πράγματα, οι αμοιβές έπεσαν, οι φόροι μας τσακίζουν, μπήκαν διάφοροι τυχάρπαστοι στον χώρο. Ωστόσο, είμαι ευτυχισμένη με τη δουλειά που κάνω κι έχω φτάσει σ’ ένα σημείο που μου προτείνουν πλέον υπέροχα βιβλία.
8.Τα ηλεκτρονικά λεξικά και οι μηχανές αναζήτησης είναι πολύτιμα εργαλεία. Πολλές φορές όμως προστρέχω σε χάρτινα λεξικά για την αναζήτηση όρων, συνωνύμων, αντωνύμων, για τη διευκρίνιση κάποιας έννοιας. Όσα περισσότερα, τόσο καλύτερα!
9. Το David Copperfield του Ντίκενς και το The Way We Live Now του Τρόλοπ.

10. Κατά την άποψή μου, καλή μετάφραση είναι αυτή που όταν τη διαβάζεις νιώθεις λες και το βιβλίο γράφτηκε στα ελληνικά, μεταφέροντας ταυτόχρονα το ύφος, τον ρυθμό και το στυλ του συγγραφέα. Μέτριες είναι οι επίπεδες μεταφράσεις (όλοι οι συγγραφείς μοιάζουν ίδιοι κι αδιάφοροι) και κακές είναι οι μεταφράσεις στις οποίες σκαλώνεις στο νόημα, έχουν λάθη εννοιολογικά, συντακτικά, γραμματικά, είναι εκτός τόπου και χρόνου.

Ο μεταφραστής δεν θα πρέπει να «φαίνεται» πουθενά. Να είναι το αόρατο χέρι που μεταφέρει τον συγγραφέα σε μια άλλη γλώσσα, σε μια άλλη κουλτούρα.

*Η Κλαίρη Παπαμιχαήλ είναι μεταφράστρια εδώ και 38 χρόνια. Γεννήθηκε και εργάζεται στην Αθήνα.

Μαρία Χατζηεμμανουήλ: Το τέλος της θεατρικής μετάφρασης είναι η αρχή της σκηνικής ζωής του έργου

Χάρη στην ακάματη Μαρία Χατζηεμμανουήλ, είδαμε πολλά κορυφαία θεατρικά έργα στις ελληνικές σκηνές

1.  Όχι, δεν έχει ωράριο, δεν έχει Κυριακή και σχόλη. Αυτό έχει και τα θετικά και τα αρνητικά του. Εγώ συνήθως όταν έχω να παραδώσω ένα έργο «το παίρνω σερί» και μετά μου δίνω κάποιες μέρες άδεια, «μαζεύω τα ρεπό» που λένε και τα παίρνω όλα μαζί. Μου αρέσει πιο πολύ να δουλεύω έτσι. Απερίσπαστη στη δουλειά αλλά και στις «διακοπές».

2.   Θα σας μιλήσω για τη θεατρική μετάφραση μόνο. Το δυσκολότερο είναι να βρεθούν οι αναλογίες στις ιδιωματικές εκφράσεις που χρησιμοποιούνται σε κάθε γλώσσα και να αποδοθούν με ανάλογες στη γλώσσα στόχο, κυρίως στα αστεία, νομίζω. Θεωρώ επιτυχία το να μείνω όσο πιο κοντά στο πνεύμα της φράσης που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, αλλά και να γελάσει ο Έλληνας θεατής.

3.   Το χώμα, του Χοσέ Ραμόν Φερνάντεθ. Είναι ένα έργο αριστουργηματικό, πεζό αλλά ποιητικό, που ακόμα και μια συλλαβή περισσότερη ή λιγότερη μπορεί να χαλάσει τον ρυθμό. Εκτός αυτού χρησιμοποιεί όρους της ταυρομαχίας που με παίδεψαν αρκετά γιατί κάποιοι μεταφέρονταν για πρώτη φορά στα ελληνικά. Δούλευα πολλούς μήνες τη μετάφραση και τις τελικές απορίες τις συζητούσα για ώρες με τον συγγραφέα σε ένα καφέ της Μαδρίτης. Χαλάλι όμως. Είναι ένα υπέροχο έργο και χαίρομαι πολύ που το μετέφρασα. Ανέβηκε το 2012 σε σκηνοθεσία της Γιολάντας Μαρκοπούλου σε μια αυλή στο Μεταξουργείο που μέχρι πέρσι ήταν μπαρ. Η παράσταση ήταν αντάξια του έργου.

4. Για όλα και για κανένα. Η ιδιομορφία της θεατρικής μετάφρασης είναι αυτή. Το έργο που έχει γραφτεί σε μια ξένη γλώσσα έρχεται στα χέρια του μεταφραστή για να το προετοιμάσει για τη ζωή του στη σκηνή, η σχέση μαζί του δεν τελειώνει με την ολοκλήρωση της μετάφρασης. Η ζωή του θεατρικού έργου ολοκληρώνεται στη σκηνή. Ο μεταφραστής είναι σαν ένας θετός γονιός που παίρνει το παιδί από τον βιολογικό γονιό του, τον συγγραφέα, για να το μάθει να ζει σε μια ξένη χώρα, του μαθαίνει τη γλώσσα της και παρακολουθεί όλα τα βήματα στη νέα του ζωή. Δεν υπάρχει τέλος σε αυτή τη σχέση, το τέλος της μετάφρασης είναι η αρχή της σκηνικής ζωής του έργου, κι αυτό μόνο χαρά μπορεί να δώσει στον μεταφραστή.

5.   Όχι, δεν έχω συγκεκριμένα ωράρια ούτε άλλες συνήθειες παγιωμένες που να συνδέονται με τη διαδικασία της μετάφρασης. Συνήθως μεταφράζω βράδυ για περισσότερη ησυχία, αλλά ούτε αυτό είναι απαράβατος κανόνας.

6.   Το πρώτο έργο που μετέφρασα ήταν ενός ισπανού συγγραφέα του 19ου αιώνα, του Μανουέλ Ταμάγιο υ Μπάους. Ο αυθεντικός τίτλος είναι Un drama nuevo, που σημαίνει Ένα νέο έργο. Δεν του έδωσα όμως αυτόν τον τίτλο, γιατί θυμήθηκα τον αγαπημένο μου δάσκαλο, τον Σπύρο Ευαγγελάτο, που μας έλεγε στη σχολή ότι όταν ανέβασε το έργο του Στρίντμπεργκ Ένα ονειρόδραμα, τον ρωτούσαν: «τι έργο θα ανεβάσεις;», και όταν απαντούσε  Ένα ονειρόδραμα, τον ξαναρωτούσαν «Ποιο;» Για να μη με ξαναρωτάνε λοιπόν «ποιο νέο έργο» μεταφράζω (και αργότερα τον θίασο που θα το ανέβαζε «ποιο νέο έργο» ανεβάζει), επειδή το έργο διαδραματίζεται στον θίασο του Γουίλιαμ Σαίξπηρ (συμμετέχει μάλιστα και ο ίδιος ως δραματικό πρόσωπο) του έδωσα τον τίτλο Ο θίασος του Γουίλιαμ Σαίξπηρ παρουσιάζει.

Το πιο πρόσφατο έργο του οποίου ολοκλήρωσα τη μετάφραση πριν από δυο εβδομάδες είναι το Άγριος καιρός του καταλανού συγγραφέα Ζουζέπ Μαρία Μιρό, ένα έργο που γράφτηκε το 2017 κατ’ ανάθεση του Εθνικού Θεάτρου της Καταλονίας, ανέβηκε το 2018 με μεγάλη επιτυχία στην κεντρική σκηνή του και τιμήθηκε με ένα από τα μεγαλύτερα βραβεία του ισπανικού θεάτρου, το Βραβείο MAX καλύτερου συγγραφέα των Σκηνικών Τεχνών της Ισπανίας το 2019.

7.     Πριν γίνω μεταφράστρια ήμουν φιλόλογος στη δημόσια εκπαίδευση επί 20ετία. Βγήκα σε πρόωρη σύνταξη «λόγω ανηλίκου τέκνου» όταν το Λύκειο είχε αρχίσει πια να μεταβάλεται σε εξεταστικό κέντρο για τις πανελλήνιες και η παιδαγωγική σχέση καθηγητών-μαθητών είχε αρχίσει να «στεγνώνει» και να χάνει την ομορφιά της. Δεν είχα γίνει καθηγήτρια για να βγάζω φωτοτυπίες και να εξετάζω μαθητές που τις αποστηθίζουν για τις εξετάσεις. Την τελευταία χρονιά της φιλολογικής θητείας μου λοιπόν, με αφορμή τη βοήθεια που μου ζήτησε μια μαθήτριά μου για να συμπληρώσει το βιογραφικό της, είδα ότι είχε δημιουργηθεί τμήμα θεατρικών σπουδών στο ΕΚΠΑ και αποφάσισα να δώσω εξετάσεις.

Ήταν μια από τις καλύτερες αποφάσεις που πήρα στη ζωή μου. Ευτύχησα να έχω καθηγητές τον Σπύρο Ευαγγελάτο, τον Άγγελο Δεληβοριά, τον Μάριο Πλωρίτη, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, τον Νάσο Βαγενά, τη Χαρά Μπακονικόλα και πολλούς άλλους, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην απόφασή μου να ασχοληθώ με το θέατρο. Καθοριστική ήταν η συμβολή του αείμνηστου Σπύρου Ευαγγελάτου που με συμβούλεψε, αφού ήξερα ισπανικά, να ασχοληθώ με τη μετάφραση του σύγχρονου ισπανικού θεάτρου, γιατί όπως μου είπε επί λέξει: «στην Ελλάδα μετά τον Λόρκα έχουμε μαύρα μεσάνυχτα για την ισπανική δραματουργία». Θα τον ευγνωμονώ πάντα για αυτή τη συμβουλή. Δεν νομίζω ότι βιοπορίζεται κανείς στην Ελλάδα από τη θεατρική μετάφραση και μόνο.

8.    Και τα δυο είναι πολύτιμα. Κυρίως τα ηλεκτρονικά χρησιμοποιώ, αλλά υπάρχουν κάποια εξειδικευμένα ετυμολογικά ή φράσεων ή άλλα στην ισπανική γλώσσα που δεν υπάρχουν σε ηλεκτρονική μορφή και τα έχω σε βιβλία.

9.   Δεν ξέρω πόσο διάσημος είναι ο Λόπε δε Βέγα στην Ελλάδα, πάντως θα ήθελα κάποια στιγμή να μεταφράσω ένα έργο του ή και περισσότερα, έχω κάποια υποψήφια στο μυαλό μου. Του έχω μεγάλη αδυναμία, το αντικείμενο της πτυχιακής μου εργασίας στη θεατρολογία ήταν η σκηνική του παρουσία στην Ελλάδα. Σπάνιος τεχνίτης του στίχου, μεγάλη η πρόκληση και το στοίχημα για τον μεταφραστή.

10.   Η καλή μετάφραση είναι αυτή που ακούγεται στη σκηνή σαν να έχει γραφτεί το έργο στην ελληνική γλώσσα, αυτή που δεν «μυρίζει μεταφρασίλα». Στην καλή θεατρική μετάφραση πρέπει να είναι σαφής και κατανοητή κάθε φράση μόλις ακουστεί, ο θεατής δεν έχει την πολυτέλεια να γυρίσει πίσω τις σελίδες για να την ξαναδιαβάσει, όπως ο αναγνώστης του βιβλίου. Πρέπει να αποδίδει το πνεύμα αλλά και το γράμμα του συγγραφέα όπου είναι εφικτό, σε σωστά ελληνικά. Με λίγα λόγια να είναι μετάφραση «στα ελληνικά», όχι μετάφραση «από τα ισπανικά», είναι δυο τελείως διαφορετικά πράγματα.

Και επειδή μου αρέσουν τα παραδείγματα (παλιό φιλολογικό μου κουσούρι) πόσες φορές βρίζουμε στα ελληνικά κάποιον αποκαλώντας τον «πουτάνας γιε;» Ποτέ. Θα τον πούμε κάθαρμα, παλιάνθρωπο κλπ. To «πουτάνας γιε» είναι κακή μετάφραση για μένα, τόσο για το «hijo de puta» από τα ισπανικά όσο και για το «son of a bitch»από τα αγγλικά.

*Η Μαρία Χατζηεμμανουήλ είναι φιλόλογος, θεατρολόγος και μεταφράστρια θεάτρου. Εργάστηκε στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση επί 20 χρόνια. Έχει μεταφράσει μόνη της ή σε συνεργασία με άλλους 125 έργα του ισπανικού, καταλανικού και ισπανόφωνου θεάτρου, τα περισσότερα από τα οποία έχουν εκδοθεί ή/και παρασταθεί. Έχει επίσης μεταφράσει θεωρητικά βιβλία για το θέατρο. Το 2010 δημιούργησε μαζί με τον Δημήτρη Ψαρρά τον ιστότοπο www.teatropasion.gr, αφιερωμένο στο ισπανόφωνο θέατρο (ανενεργός τώρα) και το 2016 τον προσωπικό της ιστότοπο www.soloteatro.gr.