Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση : Ένας σκαντζόχοιρος προσπαθεί να προστατεύσει τα παιδιά από την κακοποίηση

Με τις εξελίξεις των τελευταίων ημερών να φέρνουν την ελληνική κοινωνία ενώπιον στυγερών εγκλημάτων σεξουαλικής κακοποίησης, αλλά και ενώπιον του ίδιου της του συντηρητισμού που συχνά φέρει μέρος της ευθύνης για την ατιμωρησία των δραστών, έχει έρθει αναμφίβολα η στιγμή να ανοίξει σε ουσιαστικό επίπεδο η συζήτηση για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στη χώρα μας.

Δεν πρόκειται, άλλωστε, για ένα ζήτημα που ανακινείται για πρώτη φορά. Πριν έξι περίπου χρόνια, την επαύριον μιας άλλης φρικιαστικής υπόθεσης σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων, αυτή τη φορά στην Κρήτη, εθελοντική ομάδα εκπαιδευτικών από το Ρέθυμνο δημιούργησε τον «Φρίξο», ένα πρόγραμμα ολόπλευρης σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης για παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας.

Ο «Φρίξος», ο μικρός σκαντζόχοιρος που βοηθά τα παιδιά να μάθουν για το σώμα τους και τις διαπροσωπικές σχέσεις φιλοδοξώντας με αυτό τον τρόπο να τα προστατεύσει από ενήλικα τέρατα, εντάχθηκε με επιτυχία στα προγράμματα σχολείων και νηπιαγωγείων, βραβεύτηκε και… κατέληξε στα δικαστήρια, όταν μερίδα γονιών, με την υποστήριξη και την παρότρυνση θρησκευτικών οργανώσεων, υπέβαλε μήνυση σε νηπιαγωγούς για την διδασκαλία του.

Την αχρείαστα ταραχώδη πορεία ενός προγράμματος που μόνο στόχο είχε να μάθει στα παιδιά πώς να προστατεύουν τους εαυτούς τους, αλλά και να ανοίξει τον δρόμο για μια πιο υγιή και συμπεριληπτική κοινωνία, διηγήθηκε στο in.gr μία εκ των εμπνευστριών του, η κυρία Μαργαρίτα Γερούκη, π. Σχολική Σύμβουλος και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Jyväskylä στην Φινλανδία.

Μιλήστε μας για την ιστορία του Φρίξου.

Ο Φρίξος είναι ένας μικρός σκαντζόχοιρος, κεντρικός ήρωας του εκπαιδευτικού προγράμματος σεξουαλικής αγωγής «Παίζω με το Φρίξο και μαθαίνω για το σώμα μου και τις διαπροσωπικές σχέσεις». Δημιουργήθηκε από μια εθελοντική ομάδα εκπαιδευτικών του Ρεθύμνου, εμένα, την Έλενα Βιταλάκη, την Αθηνά Τριαματάκη και τη Δέσποινα Μαυράκη πριν από έξι περίπου χρόνια και εφαρμόζεται σε πολλά νηπιαγωγεία και δημοτικά σχολεία.

Το πρόγραμμα «Παίζω με το Φρίξο» βραβεύτηκε το 2019 με το βραβείο «Αριστείας και Καινοτομίας στη Σεξουαλική Αγωγή» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό για τη Σεξουαλική Υγεία. Πρόκειται για μια ξεχωριστή διάκριση που μας κάνει υπερήφανες σαν Ελληνίδες εκπαιδευτικούς. Επίσης κάνει υπερήφανο το Ρέθυμνο διότι η ιστορία του Φρίξου έχει την πηγή της σε ένα κακό δαίμονα της πόλης μας. Μιλάω φυσικά για την υπόθεση σεξουαλικής κακοποίησης δεκάδων παιδιών από τον προπονητή τους, η οποία πριν από 10 χρόνια συγκλόνισε όλη την Ελλάδα.

Η υπόθεση αυτή μας ανάγκασε να κοιτάξουμε το τέρας κατάματα, θα μπορούσα να πω. Γνωρίζαμε όλοι κάποια οικογένεια που υπέφερε, είχαμε παιδιά στα σχολεία μας που υπήρξαν θύματα, όμως όπως συνειδητοποιήσαμε στο Ρέθυμνο, παράλληλα με το βαθύ πόνο και το τραύμα υπήρχε και μια εξίσου βαθιά αδυναμία να μιλήσουμε και να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Θέλω να πω, μιλούσαμε σαν να κουτσομπολεύαμε, αλλά δεν είχαμε, μικροί και μεγάλοι, τα εργαλεία να εκφραστούμε ουσιαστικά. Δεν είχαμε τη δύναμη να αναζητήσουμε βοήθεια. Δύο χρόνια μετά την αποκάλυψη της υπόθεσης και η ανώνυμη τηλεφωνική γραμμή βοήθειας που λειτουργούσε για την υποστήριξη της πόλης, δεν είχε δεχθεί ούτε πέντε τηλεφωνήματα. Τριάντα έξι σεξουαλικώς κακοποιημένα παιδιά και ούτε πέντε τηλεφωνήματα για βοήθεια!

Ξέρετε, ένα από τα θετικά που συμβαίνουν όταν εφαρμόζονται προγράμματα σεξουαλικής αγωγής στο σχολείο είναι ότι χτίζονται γέφυρες επικοινωνίας στην κοινότητα. Οι άνθρωποι μαθαίνουμε να μιλάμε. Όσο παράξενο και αν ακούγεται, μαθαίνουμε να μιλάμε με τις σωστές λέξεις και στα σωστά άτομα.

Επιλέξαμε την ηλικιακή ομάδα 5-8 για το πρόγραμμά μας, καθώς ο στόχος μας είναι η πρόληψη από τη σεξουαλική κακοποίηση. Δυστυχώς στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι θύτες σεξουαλικής κακοποίησης είναι άτομα πολύ κοντά στο παιδί. Πολλοί εκμεταλλεύονται τη φυσική ανάγκη των παιδιών για φροντίδα και εγγύτητα, πράγμα που είναι εντονότερο στις μικρότερες ηλικίες. Ως εκ τούτου για να προλάβουμε θα πρέπει να παιδαγωγήσουμε εγκαίρως.

Πώς θα μπορούσε η ίδια η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση να προστατεύσει ένα παιδί από το ενδεχόμενο κακοποίησης;

Θα συνεχίσω να αναφέρομαι στις μικρές ηλικίες. Πρώτα μαθαίνεις στα παιδιά το σώμα τους -και εδώ μιλάμε κυρίως για τα γεννητικά όργανα τα οποία συνήθως είναι «αόρατα» είτε στα σχολικά μας βιβλία, είτε στις οικογενειακές κουβέντες. Η αναφορά στην επιστημονική ονομασία των γεννητικών οργάνων  από την πρώτη ενότητα του προγράμματος, έγινε αντικείμενο κριτικής από κάποιες ομάδες που είναι αντίθετες στη σεξουαλική αγωγή στο σχολείο. Όμως τα παιδιά μας έχουν εικόνα των ανθρώπινων γεννητικών οργάνων από τότε που γεννιούνται. Εκτός φυσικά αν τα αλλάζουμε ή τα κάνουμε μπάνιο με δεμένα μάτια… Η αποφυγή της επιστημονικής ονομασίας των γεννητικών μας οργάνων, σε αντίθεση με όλα τα άλλα όργανα του ανθρωπίνου σώματος, και η άρνηση μιας παιδαγωγικής συζήτησης για θέματα που αφορούν τους κοινωνικούς κανόνες και την υγιεινή τους είναι δυνατό να οδηγήσει τα παιδιά στο «συμπέρασμα» ότι τα γεννητικά μας όργανα δεν είναι αρκετά σημαντικά (και άρα δεν έχει σημασία πώς, με ποιον τρόπο και σε ποιον εκτίθενται). Είναι επίσης δυνατό να τα κάνει να πιστέψουν ότι ντρεπόμαστε για αυτά και για το σώμα μας. Και τα δύο αυτά «συμπεράσματα» είναι τουλάχιστον προβληματικά.

Στη συνέχεια διδάσκεις τους κοινωνικούς κανόνες γύρω από το σώμα και τα γεννητικά όργανα όπως για παράδειγμα την ιδιωτικότητα, καθώς και αξίες όπως ο σεβασμός. Τέλος ενδυναμώνεις τα παιδιά να μιλήσουν αν κάτι τα προβληματίζει, τα κάνεις να νιώθουν ότι δεν είναι δικό τους φταίξιμο και τέλος να καταλάβουν ότι μπορεί κάποιοι μεγάλοι να μην συμπεριφέρονται σωστά, αλλά υπάρχουν πολλοί άλλοι μεγάλοι γύρω τους για να τα βοηθήσουν. Πρέπει να ζητάμε βοήθεια.

Εκτός από την αυτοπροστασία, θα μπορούσε η σωστή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση να οδηγήσει και σε μια γενιά που η ίδια θα προβαίνει σε λιγότερα σεξουαλικά εγκλήματα;

Αυτή είναι μια εξαιρετική ερώτηση. Η ολόπλευρη σεξουαλική αγωγή δεν αφορά μόνο γνώσεις, διδάσκει επίσης δεξιότητες και καλλιεργεί αξίες. Ένα παιδί που μαθαίνει τον σεβασμό στο σώμα, μαθαίνει ταυτόχρονα να σέβεται τους άλλους. Ανάλογα με την ηλικία, μέσα από τα προγράμματα σεξουαλικής αγωγής τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να διαπραγματευτούν πανανθρώπινες αξίες και ουσιαστικά να γίνουν μεγαλώνοντας υπεύθυνοι και «καλύτεροι» άνθρωποι.

Ένα από τα στοιχεία του κειμένου που λειτούργησε ως «κόκκινο πανί» για μερίδα γονέων, ήταν και η αναφορά σε «διαφορετικές» οικογένειες και σε ταυτότητες φύλου που παραμένουν στιγματισμένες στο μυαλό μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας, με τους γονείς να κάνουν λόγο για πληροφορίες που τα παιδιά δεν μπορούσαν ακόμη να επεξεργαστούν. Τι έχετε να απαντήσετε σε αυτό; Ελπίζατε στον περιορισμό περιστατικών σχολικού εκφοβισμού μέσα από τη συγκεκριμένη συμπερίληψη;

Αν δείτε τα στατιστικά για τον εκφοβισμό, θύματα είναι άτομα που συνήθως θεωρούνται «διαφορετικά». Μπορεί η διαφορετικότητά τους να είναι σωματική, οικονομική, εθνική, θρησκευτική, οικογενειακή και ό,τι άλλο θέλετε. Το να έχουμε ως κοινωνία ψηφίσει το Σύμφωνο Συμβίωσης και να αναγνωρίζουμε, έστω και ατελώς ακόμη, το δικαίωμα σε ζευγάρια του ίδιου φύλου να δημιουργούν οικογένειες «ουράνιο τόξο» ενώ ταυτόχρονα συζητούμε για το αν μπορούμε να μιλήσουμε στο σχολείο για την ύπαρξη αυτών των οικογενειών είναι, θα το εκφράσω ευγενικά, σχήμα οξύμωρο! Όπως λέω και σε όλες τις ενημερώσεις γονέων, οι εκπαιδευτικοί έχουμε καθήκον να δημιουργήσουμε κλίμα αποδοχής και ασφάλειας για ΟΛΑ τα παιδιά. Μόνο έτσι θα κλείσουμε την πόρτα στον εκφοβισμό. Το μίσος το νικάμε με την αγάπη, όχι με περισσότερο μίσος. Πώς νιώθει άραγε ένα παιδάκι του νηπιαγωγείου όταν η δική του οικογένεια δεν υπάρχει πουθενά, ούτε στα βιβλία, ούτε στα παιχνίδια, ούτε στις κουβέντες μας. Καλό θα ήταν να πάψει η υποκρισία και να κάνουμε επιτέλους ως κοινωνία την υπέρβασή μας. Είναι πάντως ενδιαφέρον που αυτές οι ενστάσεις και αντιρρήσεις προέρχονται κυρίως από ανθρώπους ντυμένους το μανδύα της θρησκείας της αγάπης!

Ο Φρίξος διδάχθηκε σε παιδιά, βραβεύθηκε και κατέληξε… στα δικαστήρια. Σε ποιο στάδιο βρίσκεται αυτή η διαδικασία; Έχετε μετανιώσει για την απόφασή σας να γράψετε το συγκεκριμένο βιβλίο εξαιτίας αυτών των εξελίξεων; Ήταν κάτι που περιμένατε όταν συλλάβατε την ιδέα;

Η αλήθεια είναι ότι λόγω της πανδημίας έχει μείνει πίσω και η δικαστική διαμάχη των εκπαιδευτικών στα Χανιά. Σε προσωπικό επίπεδο δε θα μπορούσα να μετανιώσω για κάτι που με κάνει τόσο περήφανη! Ιδιαίτερα θυμάμαι την ημέρα της βράβευσης όταν η ομάδα μας μπροστά σε ένα κοινό 1500 ειδικών της σεξουαλικής εκπαίδευσης από όλο τον κόσμο, πήρε την τιμητική πλακέτα και στην οθόνη έγραφε ΦΡΙΞΟΣ / ΕΛΛΑΔΑ!

Η αλήθεια είναι ότι όταν ξεκινήσαμε το ταξίδι με το Φρίξο δεν περιμέναμε να γίνουν όλα αυτά. Είχαμε τα μάτια μας στραμμένα στο Ρέθυμνο και στην ανάγκη να βοηθήσουμε, ώστε να μη υπάρξουν και άλλα παιδιά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης. Η διάκριση μάς έδωσε τεράστια χαρά την οποία μοιράστηκε μαζί μας και όλη η πόλη του Ρεθύμνου. Αυτό για το οποίο σίγουρα δεν ήμασταν έτοιμες ήταν το κύμα παραπληροφόρησης και μίσους που ξεσήκωσε η δουλειά μας. Μετά τη βράβευση του Φρίξου είδαμε την ενεργοποίηση ακραίων ομάδων που κατά κάποιο τρόπο αναγκάστηκαν να βγουν στο φως.

Ως φύσει αισιόδοξος άνθρωπος αυτό το βλέπω ως θετικό. Έχω τις παρουσιάσεις που κάνουν οι «αρνητές» της σεξουαλικής αγωγής και των σεξουαλικών και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων στις ημερίδες τους και μπορώ να τις αντικρούσω επιχείρημα προς επιχείρημα. Μελετώ επίσης στα πλαίσια της μεταδιδακτορικής μου έρευνας, πώς λειτουργούν αυτές οι ομάδες τόσο σε επίπεδο στρατηγικής αλλά και χρηματοδότησης. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα τα στοιχεία και δεν αφορούν μόνο τη χώρα μας.

Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο οι γονείς να μην δίνουν σημασία στην άρνηση των παιδιών τους να αγγίξουν κάποιο άτομο από το στενό τους περιβάλλον, αντιμετωπίζοντάς την ως αγένεια. Και αντίστοιχα, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο όταν τα κορίτσια μεγαλώσουν λίγο, να κατηγορούνται τα ίδια για τις απρεπείς εκφράσεις ή χειρονομίες των ενηλίκων στον κύκλο τους, εξαιτίας της «προκλητικότητάς τους», ακόμη και αν μόλις έχουν μπει στην εφηβεία. Τελικά ως κοινωνία θέλουμε να προφυλάξουμε τα παιδιά μας από την σεξουαλική κακοποίηση ή μάλλον να προστατεύσουμε την «τιμή» τους; Ή ίσως ισχύουν και τα δύο, λειτουργώντας όμως ανταγωνιστικά το ένα προς το άλλο;

Ως γονείς θα πρέπει πάντα να έχουμε τις κεραίες μας συντονισμένες σε αυτό που νιώθουν τα παιδιά μας. Σε αντίθετη περίπτωση εκπέμπουμε ένα μήνυμα αναισθησίας που μόνο υγιές δε θεωρείται. Όσο για τα κοινωνικά πρότυπα και το σεξισμό της ελληνικής μας κοινωνίας, είμαι σίγουρη ότι πολλά πράγματα θα ήταν καλύτερα αν είχαμε καταφέρει τα τελευταία είκοσι χρόνια (όσα χρόνια υπάρχει τυπικά και η σεξουαλική αγωγή στο εκπαιδευτικό μας σύστημα) να συζητήσουμε σοβαρά και ουσιαστικά το σύστημα αξιών που τόσο αβασάνιστα επικαλούμαστε. Νομίζω ότι η κάθε οικογένεια θέλει να προστατεύσει τα παιδιά της, αλλά δεν έχουμε καταλάβει ότι αυτό είναι δύσκολο να γίνει αν ταυτόχρονα ως κοινωνία δεν αποδεχθούμε τη συλλογική ευθύνη της προστασίας και εκπαίδευσής τους. Πολλά εγκλήματα έχουν γίνει και γίνονται στο όνομα της «τιμής» αλλά τελικά πόσες φορές συζητήσαμε σοβαρά πώς η «τιμή» ορίζεται και από ποιους. Η πολύπλευρη σεξουαλική αγωγή έχει έναν υπέροχο τρόπο να τσαλακώνει τον εγωκεντρισμό μας και ως άτομα και ως κοινωνία ολόκληρη!

Μπορούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά μας χωρίς να αποδεχτούμε ότι θα αναπτύξουν σεξουαλικές παρορμήσεις, ενδεχομένως πριν από την ηλικία που… εμείς θα επιθυμούσαμε να συμβεί;

Καλό θα ήταν να δείξουμε στα παιδιά μας το σεβασμό που και εμείς στην ηλικία τους διεκδικούσαμε από την οικογένειά μας. Οι ενήλικες, γονείς και εκπαιδευτικοί, δεν είμαστε εδώ για να πούμε στους νέους τι θα κάνουν. Είμαστε εδώ για τους προσφέρουμε γνώσεις, να τους διδάξουμε δεξιότητες και να καλλιεργήσουμε αξίες που θα τις/τους βοηθήσουν να κάνουν τις σωστές επιλογές που αφορούν τη σεξουαλικότητα και τις σεξουαλικές σχέσεις. Όσο περισσότερο συζητούμε με τα παιδιά και τους νέους τα θέματα σεξουαλικότητας σε ένα πλαίσιο πολύπλευρης και συμπεριληπτικής σεξουαλικής εκπαίδευσης τόσο ενδυναμώνουμε υγιείς αποφάσεις και συμπεριφορές από τη μεριά τους.

Έχετε αναφερθεί στο παρελθόν στον φόβο των εκπαιδευτικών να εντάξουν τον Φρίξο στο πρόγραμμά τους. Πρόκειται για έναν φόβο απέναντι σε μηνύσεις ή έχουν υπάρξει και επιθετικές συμπεριφορές εκ μέρους των γονέων;

Σίγουρα η μήνυση εναντίων νηπιαγωγών στα Χανιά αποθαρρύνει πολλούς εκπαιδευτικούς που θεωρούν ότι η σεξουαλική αγωγή στο σχολείο είναι σημαντική. Αυτό που είναι σημαντικό να ξέρουμε ως εκπαιδευτικοί είναι ότι απέναντι σε έναν γονέα που αντιδρά υπάρχουν κυριολεκτικά χιλιάδες άλλοι που νιώθουν ασφάλεια και σιγουριά με τις επιλογές του σχολείου. Όμως ποιος ή ποια εκπαιδευτικός θα θελήσει να ρισκάρει την ψυχική και επαγγελματική της ηρεμία όταν τα μηνύματα είναι αντικρουόμενα!

Εντέλει, μπορεί να υπάρξει σεξουαλική διαπαιδαγώγηση για τα παιδιά όσο οι ενήλικες εξακολουθούν εμφανώς να έχουν άγνοια επί ζωτικών θεμάτων γύρω από τη συναίνεση, την απόλαυση και τον εξαναγκασμό;

Εδώ και τέσσερα χρόνια σε συνεργασία με τον καθηγητή βιολογίας κ. Αναγνωστάκι Μανώλη και τους μαθητές/τριες της Γ’ Γυμνασίου του Πειραματικού Γυμνασίου Ρεθύμνου, δουλεύουμε ένα πιλοτικό πρόγραμμα σεξουαλικής αγωγής, στη διάρκεια του οποίου συζητούμε ανάμεσα σε άλλα θέματα την συναίνεση, την απόλαυση, ή τον εξαναγκασμό. Πριν από λίγους μήνες κάποια παιδιά που είχαν παρακολουθήσει το πρόγραμμα δέχτηκαν να μοιραστούν τις απόψεις τους και να το αξιολογήσουν. Τα περισσότερα παιδιά δήλωσαν ότι ελάχιστα μιλούν ή είχαν μιλήσει με τους γονείς τους για θέματα σεξουαλικότητας. Αυτό που μου έκανε όμως εντύπωση ήταν η κουβέντα μιας μαθήτριας η οποία ανάφερε ότι η συζήτηση στο σχολείο για θέματα σεξουαλικότητας τη βοήθησε να μιλά πιο ανοιχτά για αυτά και ότι είναι σίγουρη ότι η ίδια θα μπορέσει να μιλήσει καλύτερα στα παιδιά της. Το ίδιο πιθανότατα θα είχε συμβεί, υποστήριξε με πολύ διαισθητικό τρόπο η νεαρή μαθήτρια, αν και οι δικοί της γονείς είχαν παρακολουθήσει ένα τέτοιο πρόγραμμα στο σχολείο!

Με λίγα λόγια ας κάνουμε επιτέλους την αρχή. Εκπαιδεύοντας τα παιδιά μας ίσως δημιουργήσουμε μια καλύτερη κοινωνία για τα εγγόνια μας.

Πώς κρίνετε τη στάση του υπουργείου απέναντι στην υπόθεση του Φρίξου; Πιστεύετε ότι αν είχε υπάρξει ανοιχτή υποστήριξη του προγράμματος θα μπορούσαν να είχαν καμφθεί οι αντιρρήσεις των γονιών;

Οι αντιρρήσεις γονέων είναι ελάχιστες αλλά έχουν αυξημένο «ειδικό βάρος» λόγω της σχέσης των ανθρώπων αυτών με εκκλησιαστικούς και παραεκκλησιαστικούς κύκλους. Η σχέση της θρησκείας με την πολιτική είναι δυνατή και μακραίωνη στην Ελλάδα και η ολόπλευρη σεξουαλική αγωγή ως κατεξοχήν αξιακά φορτισμένο μάθημα είναι «πεδίο δόξης λαμπρό» για τέτοιου είδους αντιπαραθέσεις. Πιστεύω ότι αν η κυρία Υπουργός, όπως και οι προκάτοχοί της, είχε από την αρχή μια ξεκάθαρη και δυναμική στάση για την ολόπλευρη και συμπεριληπτική σεξουαλική αγωγή, τα πράγματα θα ήταν καλύτερα για τα παιδιά μας και την υγεία τους και για την κοινωνία ολόκληρη. Αυτό είναι νομίζω το πραγματικό «πολιτικό κόστος».