Γράφει ο Παναγιώτης Πασπαλιάρης

Στην πρώτη από τις βιογραφίες του Καποδίστρια, που γράφτηκε μόλις το 1833 από τον παιδικό του φίλο Δημήτριο Αρλιώτη στα ιταλικά, μια λιτή αναφορά μας έστρεψε προς μια ακόμα μεγαλειώδη πτυχή της ζωής και του έργου του μεγάλου κερκυραίου γιατρού, διπλωμάτη και πολιτικού. Εγραψε ο Αρλιώτης για τα τέσσερα χρόνια στα οποία ο Καποδίστριας διετέλεσε γραμματέας της επικράτειας στη νεοσύστατη αυτόνομη Πολιτεία των Επτά Νήσων (1802-1806): «Δημιούργησε ένα «Collegio Medico», συνέβαλε στην εισαγωγή και στην εφαρμογή της θαυμάσιας εφευρέσεως του Τζένερ».

Αυτό το Collegio Medico, ή «Εθνικός Ιατρικός Σύλλογος», ήταν το πρώτο επιστημονικό σωματείο στον ελληνικό χώρο. Στις 23 Μαρτίου 1802 μαζεύτηκαν στο σπίτι του γηραιού Ιωάννη Λάσκαρι, ιατροφιλόσοφου, οι πιο σπουδαίοι γιατροί της πόλης της Κέρκυρας, και συνέστησαν τον σύλλογο. Ενα μήνα μετά κατατέθηκε το καταστατικό του, το οποίο περιλάμβανε δύο μέρη. Δεκαεννιά άρθρα για την οργάνωση και είκοσι δύο άρθρα για τις δράσεις που θα αναλάμβανε ο σύλλογος. Ο Λάσκαρις, ο 26χρονος Ιωάννης Καποδίστριας, ο στενός συνεργάτης του τελευταίου Φραγκίσκος Τζουλάτης, και δύο ακόμα γιατροί ήταν οι συντάκτες του. Ο κανονισμός εγκρίθηκε από το υγειονομείο και στις 8 Ιουνίου από την κυβέρνηση των νησιών. Κρίσιμη λεπτομέρεια: ο γραμματέας της επικράτειας, Ιωάννης Καποδίστριας, αποφάσιζε επί της ουσίας για λογαριασμό της πολιτείας. Ετσι ο σύλλογος πήρε στα χέρια του τη δημόσια υγεία των πολιτών από τα χέρια τόσο των παλαιών πολιτικών όσο και των πολλών λαϊκών γιατρών ή αλλιώς κομπογιανιτών, ενός κλάδου που ανθούσε τότε.

Οσον αφορά στις δράσεις που ανέλαβε το Collegio Medico αυτές περιελάμβαναν τα εξής: α) Προστασία της υγείας των παιδιών, β) εφαρμογή υγειονομικών κανόνων στο νησί και έλεγχος όλων των εγκαταστάσεων που θα μπορούσαν να βλάψουν την υγεία, γ) προστασία από τις επιδημικές, ενδημικές και μεταδοτικές ασθένειες και κυρίως την πανώλη και την ευλογιά, δ) έλεγχος των πτυχίων των γιατρών και εξετάσεις για επάρκεια επαγγέλματος, ε) έλεγχος των φαρμακείων, των λιγοστών νοσοκομείων, του ορφανοτροφείου, αλλά και των φαρμακευτικών σκευασμάτων της εποχής, στ) καταγραφή όλων των περιστατικών υγείας από τους γιατρούς και καταγραφή τους σε στατιστικούς πίνακες από το κολλέγιο, ζ) υποχρεωτική ιατροδικαστική γνωμάτευση σε περιπτώσεις βίαιων θανάτων.

Το καταστατικό προέβλεπε επίσης τη δημιουργία επιτροπής «δημοτικής ιατρικής» το οποίο ανέλαβε να εφαρμόσει κανόνες για την ταφή των νεκρών. Εξαιτίας των επιδημιών που εξαπλώνονταν από τις επιφανειακές ταφές ορίστηκε με απειλή προστίμου να γίνονται αυτές σε βάθος 6 ποδών (1,83 μέτρα). Από αυτή τη ρύθμιση μάλλον προήλθε εκείνη η λαϊκή έκφραση «δυο μέτρα γης» που έγινε γνωστή μετά την επικράτηση του μετρικού συστήματος. Ακόμα, εφαρμόστηκαν νέοι κανόνες για το πόσιμο νερό, συστήθηκε εθνικό τιμολόγιο για τα φάρμακα και μπήκαν κανόνες στη συνταγογράφηση από τους γιατρούς με ένα «Εθνικό Σχέδιο Φαρμακολογίας». Παράλληλα, καθιερώθηκε ο θεσμός του «γιατρού των φτωχών», ώστε κανείς πολίτης της Κέρκυρας ή των άλλων νήσων να μη μένει χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

Εξίσου σημαντική όμως ήταν και η αναφορά σε αυτή τη «θαυμάσια εφεύρεση του Τζένερ». Ο Αρλιώτης μιλούσε ασφαλώς για τον Εντουαρντ Τζένερ (1749-1823), τον άγγλο γιατρό και πατέρα της ανοσολογίας που μόλις το 1798 είχε υποβάλλει τη δεύτερη αναφορά του στη βασιλική Ακαδημία της Αγγλίας για τον εμβολιασμό παιδιών με ορό δαμαλίτιδας. Επρόκειτο για μια επανάσταση η οποία συνάντησε την αντίδραση πολλών «επιστημόνων» της εποχής, μέρους της Εκκλησίας και της πολιτείας, και βέβαια του Τύπου. Οι εφημερίδες της εποχής διακωμωδούσαν τους δωρεάν εμβολιασμούς που έκανε ο Τζένερ στο ιατρείο του (300 την ημέρα), αναπαριστώντας τους εμβολιασμένους με πρόσωπα ζώων.

Μέχρι εκείνον τον καιρό, η ευλογιά ενέσκηπτε κατά κύματα και αποδεκάτιζε τον πληθυσμό (έως 30% των νοσούντων από το ισχυρό στέλεχος της ευλογιάς, και συνολικά 9%) και κυρίως τα παιδιά που είχαν υψηλότερα ποσοστά θνητότητας. Επρόκειτο για μάστιγα. Οσα επιζούσαν είχαν συνήθως βαθιές ουλές στο πρόσωπό τους και στο σώμα τους για πάντα. Οι γνωστοί «βλογιοκομμένοι» της παράδοσης. Η μόνη γνωστή επιστημονική αντιμετώπιση της φοβερής ευλογιάς ήταν οι εργασίες που είχαν συγγράψει στην Ευρώπη δυο έλληνες γιατροί, ο Ληξουριώτης Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) και ο Χιώτης Εμμανουήλ Τιμόνης (1769-1720).

Οι πρώιμοι αυτοί επιστήμονες είχαν καταγράψει την πρακτική κάποιων γυναικών στην ανατολή να εμβολιάζουν με ιό ευλογιάς τα υγιή τους παιδιά, ώστε να νοσήσουν αυτά ελαφρά, μια προσδοκία που δεν ήταν πάντοτε ασφαλής. Επρόκειτο για την τεχνική του ευλογιασμού (variolation), που διέφερε από αυτήν του Τζένερ (δαμαλισμός – vaccination) κατά τούτο: ενώ οι Πυλαρινός και Τιμόνης εισήγαγαν στον οργανισμό των παιδιών το επικίνδυνο στέλεχος της ευλογιάς, ο Τζένερ εισήγαγε το στέλεχος της δαμαλίτιδας, της όμοιας δηλαδή ασθένειας των αγελάδων, από την οποία δεν κινδυνεύει ο ανθρώπινος οργανισμός. Ετσι προκαλούσε με μεγάλη ασφάλεια τεχνητή και ανοσία στο ανθρώπινο σώμα από τον πολύ πιο επικίνδυνο ιό της ευλογιάς (variola).

Φαίνεται, πως η σπουδαία συναστρία φωτισμένων νέων γιατρών της Κέρκυρας, της δεύτερης πιο πυκνοκατοικημένης περιοχής της Ευρώπης εκείνη την εποχή, ήταν από τις πρώτες που δέχτηκε την καινοτομία του Τζένερ και την εφάρμοσε στον πληθυσμό. Κομβική ήταν η συνεισφορά του γιατρού Στάμου Γαγκάδη, ενός ευγενούς Κερκυραίου που έφερε στην Κέρκυρα τον ιό της δαμαλίτιδας, το πρώτο εμβόλιο της ιστορίας, από την Ιταλία. Οι δυσκολίες ήταν μεγάλες. Οπως έγραφαν τα μέλη της επιτροπής εμβολιασμού που συνέστησε το Collegio Medico:

«Αυτός (Σ.τ.Μ. ο Γαγγάδης) αντιμετώπισε πάσης φύσεως εμπόδια, που ετίθεντο από την εχθρική άγνοια της Φιλοσοφίας, αντιμετώπισε αυτά τα εμπόδια προερχόμενα από το ψεύτικο ενδιαφέρον μερικών προσώπων που έλκουν το προνόμιο αυτό από τη δυστυχία του ανθρωπίνου γένους, και ξεπέρασε τα εμπόδια πού έθετε η προφύλαξη από τα ήθη και τις παλαιές συνήθειες… Ιδού, αξιότιμα μέλη του Ιατρικού Συμβουλίου, εκπληρώσαμε, αν τουλάχιστον δεν θεραπεύουμε, τα δύο μέρη από το φορτίο που μας επιφορτίσατε. Το τρίτο στάδιο ίσως και το σημαντικότερο, η εμπιστοσύνη του λαού στον δαμαλισμό, δεν εξαρτάται από τις προσπάθειές μας, αλλά από τη λογική των ανθρώπων και τη θέληση των διοικούντων» (Η μετάφραση και η αρχειακή δουλειά πάνω στο ζήτημα ανήκει στη Μαρία Μάνδυλα-Κουσουνή, «Ιατρικό Κολέγιο ή Collegio Medico», στα Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος 2011, τομ. 7, τεύχος 1, σελ. 47-55)

60 τάληρα για κάθε εμβόλιο

Χρειαζόταν λοιπόν η λογική των ανθρώπων και η πολιτική βούληση για να μπορέσει να γίνει ο εμβολιασμός με το «πύον», όπως περιέγραφαν οι ίδιοι, το εμβόλιο της ευλογιάς. Η τύχη του Γαγκάδη και των υπολοίπων ήταν μεγάλη, καθώς ο Καποδίστριας ήταν στο τιμόνι. Στην αρχή εμβολιάστηκαν τέσσερις κρατούμενοι των φυλακών ώστε να διασφαλιστεί ότι το «πύον» ήταν το σωστό. Μετά τα μωρά του «εκθετοκομείου» και μετά τα παιδιά των ευγενών, αυτών ασφαλώς που ήταν κοντά στις σπουδαίες προσωπικότητες του νησιού που αναφέραμε. Χρειαζόταν και κάτι ακόμα όμως. Οι απλοί πολίτες, φτωχοί στην πλειονότητά τους δεν πείθονταν. Η διοίκηση είχε και αυτή την απάντηση. Εδωσε 60 τάληρα σε όλους τους αρχηγούς των οικογενειών που θα εμβολίαζαν τα παιδιά τους.

Τα χρόνια εκείνα, σώθηκαν στην Κέρκυρα και τα άλλα νησιά του Ιονίου αρκετοί πολίτες και ακόμα περισσότερες παιδικές ψυχές. Η αισιοδοξία των γιατρών ήταν μεγάλη: «Δόξα τω Θεώ, έφθασε και σε εμάς αυτή η ευτυχισμένη ώρα που θα αντιμετωπίσουμε αυτό το τέρας και τώρα είναι στην ευχέρειά μας να μπορέσουμε να το εκριζώσουμε και να ενώσουμε τις δυνάμεις μας με τον υπόλοιπο κόσμο, προκειμένου αυτή η ασθένεια να καταστεί γνωστή μόνο κατ’ όνομα…» (ο.π.)

Μεγάλη όμως ήταν και η αντίδραση των πολιτών και των παλιών μυαλών στην καινοτομία. Μετά την αποχώρηση του Καποδίστρια από τα νησιά, το 1808, με προορισμό τη Ρωσία, ο δαμαλισμός συνεχιζόταν και έγινε υποχρεωτικός, αλλά όχι με την ευλάβεια και την προσοχή που έδινε κάποτε σε αυτόν το πρώτο Collegio Medico. Ετσι το 1852, επί Αγγλοκρατίας, μια φοβερή επιδημία ευλογιάς ενέσκηψε στην Κέρκυρα με περισσότερους από 300 νεκρούς.

Ο υπόλοιπος ελληνικός χώρος έπρεπε να περιμένει μέχρι τον ερχομό του κυβερνήτη πια Ιωάννη Καποδίστρια, το 1828, για να απολαύσει το προνόμιο της νέας επιστήμης. Ακούραστος, ασταμάτητος, ο πάλαι ποτέ νεαρός ιατρός, απόφοιτος του πανεπιστημίου της Πάδοβας, περιέγραψε τις επιστημονικές προϋποθέσεις για ένα οργανωμένο και αποτελεσματικό πρόγραμμα εμβολιασμών και στα απελευθερωμένα εδάφη. Δημοσίευσε προς τούτο μια δικιά του επιστημονική πραγματεία με τίτλο: «Περί της ευλογιάς, της θεοτικής και της δαμαλίτιδας». Τι κρίμα να αναγνωρίζουμε σήμερα τον Καποδίστρια επειδή έφερε την πατάτα στην Ελλάδα. Η συμβολή του ήταν πολύ σπουδαιότερη. Εφερε την επιστήμη της ανοσολογίας στην πατρίδα μας και όχι μόνο.

Η μεγάλη αλλαγή στο υγειονομικό τοπίο της χώρας κατά την τριετή διακυβέρνησή του είχε πολλές ακόμα παραμέτρους. Καραντίνες για την αντιμετώπιση της πανώλης, λιμοκαθαρτήρια, μέτρα δημόσιας υγείας. Σταμάτησαν τα περισσότερα, προφανώς και οι εμβολιασμοί, με τη δολοφονία του. Η Ελλάδα χρειάστηκε πολλά χρόνια για να εξαλείψει την ευλογιά. Η τελευταία επιδημία ήρθε το 1951. Πιο καθυστερημένα μέρη του κόσμου έφτασαν ως τη δεκαετία του 1970. Φτάσαμε στον Μάη του 1980 ή 180 χρόνια μετά την πρώτη δειλή αποδοχή της ανακάλυψης του Τζένερ για να ανακοινώσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας το περίφημο «Smallpox is dead» (Η ευλογιά είναι νεκρή).

Ο Παναγιώτης Πασπαλιάρης είναι ιστορικός, συγγραφέας της βιογραφίας του Ιωάννη Καποδίστρια («Καθημερινή», 2016). Αποσπάσματα του παρόντος αποτελούν προδημοσίευση της υπό έκδοσης διευρυμένης βιογραφίας του πρώτου κυβερνήτη.

Headlines