Εκθεση – φωτιά: Η κλιματική αλλαγή θα καταστρέψει τη λεκάνη της Μεσογείου

Της Νάντιας Βασιλειάδου*

Η Μεσόγειος αποτελεί ένα «hotspot» επιπτώσεων της τριπλής κρίσης που αντιμετωπίζει σήμερα ο πλανήτης: κλιματική αλλαγή, απώλεια βιοποικιλότητας και περιβαλλοντική ρύπανση, οδηγούν σε μη αναστρέψιμες βλάβες τη λεκάνη της Μεσογείου και σε προβλήματα την  υγεία των κατοίκων της. Η περιοχή θερμαίνεται 20% ταχύτερα σε σχέση με τον παγκόσμιο μέσο όρο και οι καύσωνες γίνονται ολοένα εντονότεροι, συχνότεροι και μεγαλύτερης διάρκειας. Το φονικό κύμα θερμότητας του 2003, που στοίχισε τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους, πρόκειται σύμφωνα με τους επιστήμονες να γίνει «μια συνηθισμένη κατάσταση!»

Την ίδια στιγμή, τα αποθέματα νερού μειώνονται και σε λίγα χρόνια περισσότεροι από 250 εκατ. άνθρωποι θα χαρακτηρίζονται «υδατικά φτωχοί».  Το δυστοπικό σκηνικό συμπληρώνεται από την πρόβλεψη ότι οι 10 από τις 20 πόλεις του κόσμου που αναμένεται να πληγούν περισσότερο λόγω της αύξησης της στάθμης της θάλασσας, βρίσκονται στη Μεσόγειο. Οι πιέσεις στο περιβάλλον και στους φυσικούς πόρους πρόκειται να οδηγήσουν σε αύξηση των συγκρούσεων στην περιοχή αλλά και σε αύξηση των μεταναστευτικών ροών.  Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν αποτελούν κάποιο αυθαίρετο σενάριο επιστημονικής φαντασίας.

Η 1η Έκθεση Αξιολόγησης της Μεσογείου από τον ΟΗΕ αποτελεί μια αποκάλυψη του κοινού μέλλοντος των λαών της περιοχής, στην περίπτωση που συνεχίσουν να εφαρμόζουν απαρέγκλιτα τα σημερινά αναπτυξιακά και καταναλωτικά μοντέλα. Έχει βραβευθεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ως πρότυπο συνεργασίας καθώς  συντάχθηκε με τη συμμετοχή 190 επιστημόνων από 25 χώρες και αναμένεται να εγκριθεί από τα συμβαλλόμενα μέρη της Σύμβασης της Βαρκελώνης, κατά την 22η Συνάντησή τους στην Τουρκία το Δεκέμβριο του 2021.

Οι συντάκτες της Έκθεσης που εκπόνησε το Mediterranean Experts on Climate and Εnvironmental Change (MedECC) για λογαριασμό του Προγράμματος Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών για τη Μεσόγειο (UNEP/MAP) αναλύουν μια σειρά δεικτών (κλιματική αλλαγή, βιοποικιλότητα, ρύπανση, οικοσυστήματα, χρήση γης και θάλασσας, πηγές ενέργειας, επάρκεια νερού-τροφίμων, ανάπτυξη, υγεία κλπ) και καταλήγουν σε συμπεράσματα άκρως ανησυχητικά:

Κλιματική αλλαγή

Η αύξηση της θερμοκρασίας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής προβλέπεται να φτάσει τους 2,2 βαθμούς κελσίου πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα μέχρι το 2040, όταν η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα στοχεύει σε αύξηση μέχρι 1,5 βαθμούς προκειμένου η ανθρωπότητα να μην έρθει αντιμέτωπη με μη αναστρέψιμες συνέπειες.

* Στην ξηρά και στη θάλασσα, θα ενταθεί τόσο η διάρκεια των καυσώνων όσο και οι μέγιστες θερμοκρασίες. Η αύξηση της συχνότητας, της έντασης και της διάρκειάς τους συνεπάγεται σημαντικούς κινδύνους για την υγεία ευάλωτων πληθυσμών, ιδίως στις πόλεις.

* Οι θερινές βροχοπτώσεις πιθανότατα θα μειωθούν κατά 10 έως 30% σε ορισμένες περιοχές, αυξάνοντας τις ήδη υπάρχουσες ελλείψεις νερού, την  απερήμωση και μειώνοντας τη γεωργική παραγωγικότητα. Η διαθεσιμότητα του νερού αναμένεται να μειωθεί μέχρι και 15%, ποσοστό που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως.

* Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας αναμένεται να υπερβεί το 1 μέτρο ως το 2100, επηρεάζοντας το 1/3 του πληθυσμού της περιοχής. Οι μισές από τις 20 πόλεις του κόσμου που αναμένεται να πληγούν μέχρι το 2050 βρίσκονται στη Μεσόγειο, προοπτική που συνεπάγεται αυξημένους κινδύνους  για την πληθώρα κατοίκων που ζουν στις ακτές αλλά και για την πολιτιστική κληρονομιά των κρατών..

* Τον 20ο αιώνα, σημειώθηκε σημαντική μείωση στον όγκο των παγετώνων που βρίσκονται σε ψηλά βουνά της Μεσογείου.  Η τήξη των πάγων επιταχύνθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες και αναμένεται να συνεχιστεί μέχρι την πλήρη εξαφάνισή τους ως το τέλος του αιώνα.

* Στην περιοχή εκπέμπεται το 6% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Οι διεθνείς συμφωνίες για το κλίμα απαιτούν ταχεία ενεργειακή μετάβαση προκειμένου οι χώρες της Μεσογείου να μεταβούν σε ασφαλή, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη. Σύμφωνα με την έκθεση, η λεκάνη της Μεσογείου δίνει σημαντικές δυνατότητες για παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Σ’ αυτές περιλαμβάνεται η αιολική, η ηλιακή, η υδροηλεκτρική, η γεωθερμική και η βιοενέργεια καθώς και η παραγωγή ενέργειας από κύματα και ρεύματα.

Οικοσυστήματα

Στη θάλασσα της Μεσογείου υπάρχει το υψηλότερο ποσοστό απειλούμενων θαλάσσιων οικοτόπων στην Ευρώπη (32%, 15 ενδιαιτήματα) με το 21% να θεωρείται ως ευάλωτο και το 11% ως απειλούμενο. Παρά το ότι καλύπτει μόνο το 0,82% της θαλάσσιας επιφάνειας του πλανήτη, η Μεσόγειος φιλοξενεί το 18% όλων των γνωστών θαλάσσιων ειδών.

* Τα τελευταία χρόνια έχουν εισβάλει και καταγραφεί περισσότερα από 700 μη ενδημικά είδη  λόγω των θερμότερων συνθηκών, επηρεάζοντας την ισορροπία των οικοσυστημάτων. Την ίδια στιγμή, η αύξηση της οξύτητας του νερού προκαλεί μαζικούς θανάτους ειδών. Είναι χαρακτηριστικό ότι έχει χαθεί το 41% των κορυφαίων  θαλάσσιων θηρευτών από το 1950.

* Τα χερσαία οικοσυστήματα στις χώρες του νότου κινδυνεύουν από κατακερματισμό ή και εξαφάνιση λόγω της εντατικοποίησης της καλλιέργειας, της υπερεκμετάλλευσης των δασικών εκτάσεων για παραγωγή καυσόξυλων και της υπερβόσκησης. Το ήμισυ των υγροτόπων έχει χαθεί ή υποβαθμιστεί και η τάση αυτή αναμένεται να συνεχιστεί. Αναμένεται επίσης, επέκταση των ερημοποιημένων εκτάσεων και αύξηση των περιοχών που θα καίγονται σε συχνότερες πυρκαγιές.

Ρύπανση

Σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου η ρύπανση νερών και εδαφών είναι πανταχού παρούσα και διαρκώς αυξάνεται λόγω της δημογραφικής πίεσης, των ενισχυμένων βιομηχανικών και γεωργικών δραστηριοτήτων και της κλιματικής αλλαγής.

• Η θάλασσα είναι μια από τις πιο μολυσμένες από πλαστικά, σε παγκόσμιο επίπεδο, και η ρύπανση αυτή αναμένεται να αυξηθεί. Ακόμη και με αυστηρή μείωση της χρήσης τους, τα πλαστικά απορρίμματα και τα διαλυμένα παράγωγά τους θα συνεχίσουν να ρυπαίνουν και να εισχωρούν στην τροφική αλυσίδα καθώς θα χρειαστούν 50 ή και περισσότερα χρόνια για την πλήρη αποσύνθεσή τους.
• Ο ευτροφισμός των νερών έχει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στα θαλάσσια οικοσυστήματα και μπορεί να αποτελέσει σοβαρή οικονομική απειλή για την αλιεία, τις υδατοκαλλιέργειες και τον τουρισμό. Επιπροσθέτως, μολυσματικοί παράγοντες που ενισχύονται με την αύξηση της εισροής μη επεξεργασμένων λυμάτων στη θάλασσα, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι. Πρόκειται για ουσίες που μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές του νευρικού, ορμονικού και αναπαραγωγικού συστήματος. Μια από τις πολλές συνέπειες της ακραίας υποβάθμισης του θαλάσσιου περιβάλλοντος θεωρείται ο πολλαπλασιασμός των μεδουσών, των φυκιών και άλλων παρασιτικών οργανισμών.
• Η λεκάνη της Μεσογείου συγκαταλέγεται μεταξύ των περιοχών του κόσμου με τις υψηλότερες συγκεντρώσεις αέριων ατμοσφαιρικών ρύπων (διοξείδιο του αζώτου, διοξείδιο του θείου, όζον). Τα πλοία και οι χερσαίες μεταφορές συγκαταλέγονται μεταξύ των σημαντικότερων πηγών ρύπανσης, με τη συμβολή τους διαρκώς να αυξάνεται.

Επάρκεια τροφίμων

Η ζήτηση για τρόφιμα προβλέπεται να αυξηθεί καθώς οι αποδόσεις των καλλιεργειών, της αλιείας και της κτηνοτροφίας μειώνονται. Θερμότερες και ξηρότερες κλιματολογικές συνθήκες, με συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα, σε συνδυασμό με υποβάθμιση της γης και άνοδο της στάθμης της θάλασσας  αναμένεται να απειλήσουν τη γεωργική παραγωγή. Παράλληλα, το 90% των εμπορικών ιχθυοαποθεμάτων έχει ήδη υπεραλιευθεί ενώ το μέσο μέγιστο βάρος των ψαριών αναμένεται να συρρικνωθεί κατά το ήμισυ ως το 2050.

Υγεία

Οι συνδυασμένες επιπτώσεις ατμοσφαιρικής ρύπανσης και κλιματικής αλλαγής αυξάνουν τους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία από τα κύματα καύσωνα, την έλλειψη τροφίμων και νερού, τις μεταδοτικές ασθένειες, τις αναπνευστικές και καρδιοαγγειακές παθήσεις. Πρόκειται για κινδύνους που επηρεάζουν ιδιαίτερα μειονεκτούντες ή ευάλωτους πληθυσμούς,  συμπεριλαμβανομένων των ηλικιωμένων, των παιδιών, των εγκύων και των ατόμων με χαμηλό εισόδημα.

• Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός που κινδυνεύει από θερμική πίεση αναμένεται να αυξηθεί (κατά 4% ετησίως) τα επόμενα χρόνια και το ποσοστό θα μπορούσε να ανέλθει ακόμη και 20 έως 48% μέχρι το 2050.  Ειδικότερα, η ετήσια θνησιμότητα που οφείλεται στην αύξηση της θερμοκρασίας στην ευρωπαϊκή πλευρά της Μεσογείου θα αυξηθεί μεταξύ 1,8 και 2,6%, στα μέσα του 21ου αιώνα, ενώ στα τέλη του η αύξηση θα κυμανθεί μεταξύ 3 και 7%.
• Οι προβλέψεις για το 2025 δείχνουν αυξημένο κίνδυνο διάδοσης  μεταδοτικών ασθενειών. Για παράδειγμα,  μέχρι το 2050, οι περιοχές υψηλού κινδύνου για τον ιό του Δυτικού Νείλου αναμένεται να επεκταθούν περαιτέρω, όπως επίσης και οι εποχές μετάδοσης του ιού.

Ποια είναι, όμως, η λύση ώστε το δυσοίωνο μέλλον των λαών της Μεσογείου, όπως περιγράφεται στην Έκθεση, να μεταστραφεί; Ο Συντονιστής του UNEP/MAP Gaetano Leone σημειώνει ότι δεν υπάρχει ανάγκη για θαύματα ή μαγικά ραβδιά. «Η 1η Έκθεση Αξιολόγησης της Μεσογείου δείχνει την ανάγκη για έξυπνη κλιματική δράση που θα κάνει την περιοχή μας πιο ανθεκτική στις προκλήσεις. Έχουμε την ευκαιρία να στραφούμε σε ένα νέο δόγμα πολιτικής που προστατεύει τα οικοσυστήματα και υιοθετεί τις κατευθύνσεις της Ατζέντας 2030 για βιώσιμη ανάπτυξη. Χρειάζεται ένας τολμηρός μετασχηματισμός για να ανανεώσουμε τη σχέση μας με τη Μεσόγειο Θάλασσα και τις ακτές. Η πράσινη ανάκαμψη πρέπει να έχει προτεραιότητα σε όλους τους τομείς και να συμπεριλαμβάνει ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων, βιώσιμη γεωργία, αλιεία και υδατοκαλλιέργειες, εναλλακτικό τουρισμό και τη ναυτιλία χαμηλών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι χώρες της Μεσογείου θα μπορούσαν να έχουν επιλέξει αυτά τα πράσινα μονοπάτια πριν από χρόνια. Αλλά ίσως η πανδημία να είναι το σοκ που θα ωθήσει την περιοχή σε δράση».

Στη διαδικασία αξιολόγησης της Έκθεσης υπήρχε και Ελληνική συμμετοχή. Το MEPIELAN Centre, ως μέλος της Διευθύνουσας Επιτροπής της Μεσογειακής Επιτροπής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Μediterranean Commission on Sustainable Development – MCSD), συμμετείχε στη Διαβουλευτική Ολομέλεια της Έκθεσης τον Σεπτέμβριο του 2020 και o Διευθυντής του, Καθηγητής Ευάγγελος Ραυτόπουλος, επαίνεσε την ολοκληρωμένη προσέγγιση της  Έκθεσης και τον χαρακτήρα της ως πολύτιμης διαδικασίας περιβαλλοντικής γνώσης και δράσης για τη Μεσόγειο,  ενώ τόνισε τη σημασία της νομιμοποίησής της μέσα από τη διεπαφή επιστήμης-πολιτικής-κοινωνίας και της γενικότερης  διασύνδεσής της με την πρόοδο της συμμετοχικής περιβαλλοντικής διακυβέρνησης.

Η Νάντια Βασιλειάδου είναι δημοσιογράφος, υπεύθυνη επικοινωνίας του MEPIELAN Centre (Mediterranean Programme for International Environmental Law and Negotiation) του Παντείου Πανεπιστημίου.