Ακρόπολη : Η ιστορία του μοναδικού μνημείου ανά τους αιώνες

Του Πέτρου Θέμελη*

Οταν κλείστηκε ο Παρθενώνας και απαγορεύτηκε η λειτουργία του με διάταγμα του βυζαντινού αυτοκράτορα, η θεά της σοφίας Αθηνά παρουσιάστηκε στον ύπνο του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου, τελευταίου πιστού της, και του ψιθύρισε με θεϊκή αφοπλιστική αμεσότητα: «Η κυρία Αθηναΐς, παρά σοι μένειν εθέλει». Ο Πρόκλος δέχτηκε ασμένως τη συγκατοίκηση με την Παρθένο, την ώρα που στον έρημο Παρθενώνα έβρισκε στέγη η Παναγιά με την επωνυμία «Αθηνιώτισσα». Η εξαίρετη κατοικία (η αρμοδιοτάτη οίκησις) του Πρόκλου όπου στεγάστηκε η θεά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του μαθητή και βιογράφου του Μαρίνου, βρισκόταν κοντά στο επιφανές Ασκληπιείο και το Θέατρο του Διονύσου και ήταν ορατή από την Ακρόπολη και τον ναό της θεάς Αθηνάς, έκανε μάλιστα ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της από εκεί ψηλά.

Πού να στεγάζεται άραγε σήμερα η γαλανομάτα θεά; Σίγουρα όχι στον ταλαιπωρημένο και υπό συνεχή συντήρηση ναό της ούτε και στο αναστηλωμένο Ερέχθειο. Οπως ο Φοίβος Απόλλων, ο μεγάλος θεός του δελφικού μαντείου, έτσι και η Γλαυκώπις Αθηνά της Ακρόπολης δεν έχει πια ούτε καλύβα να μείνει. Παραμένει εντούτοις ζωντανή στη μνήμη και τη φαντασία όσων με συμπάθεια τη μελετούν.

Φραγκοκρατία

Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας η Ακρόπολη έγινε φρούριο, ωστόσο ο Παρθενώνας εξακολουθούσε να λειτουργεί ως εκκλησία της Θεοτόκου και καθεδρικός ναός των δουκών των Αθηνών μέχρι το 1458. Ο Νέριο Ατζαγιόλι, δούκας των Αθηνών το 1393, ευρισκόμενος σε άθλια οικονομική κατάσταση, αναγκάστηκε να αφαιρέσει τα ασημένια στοιχεία από τις μεγάλες μεταλλικές θύρες του Παρθενώνα (=εκκλησίας) και ό,τι πολύτιμο βρισκόταν ακόμη αποθηκευμένο στον ναό. Πεθαίνοντας ωστόσο, έναν μόλις χρόνο αργότερα, μετανιωμένος για τις πράξεις του, όρισε στη διαθήκη του να επενδυθούν και πάλι με ασήμι οι θύρες του Παρθενώνα και να συντηρείται ο ναός με τα έσοδα του ιπποτροφείου καθώς και να χτιστεί πτωχοκομείο στο Ναύπλιο από τα έσοδα των αργολικών του κτήσεων. Στον νόθο γιο του Αντώνιο, καρπό της σχέσης του με τη Μαρία, κόρη του πιστού του έλληνα νοτάριου Δημήτριου Ρέντη, παραχώρησε τη διοίκηση της Θήβας και του κάστρου της Λιβαδειάς. Η Μαρία Ρέντη διατήρησε τις κτήσεις της στην περιοχή του Πειραιά που ονομάζεται ακόμη σήμερα Ρέντης.

Τουρκοκρατία

Οι Τούρκοι μετέτρεψαν την εκκλησία της Αθηνιώτισσας σε τζαμί και έχτισαν μιναρέ στη θέση ενός φλωρεντινού καμπαναριού. O δρόμος διαρπαγής των μαρμάρων του Παρθενώνα άνοιξε με τον Φραντσέσκο Μοροζίνι. Η τουρκική φρουρά παραδόθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 1687, ενώ η μοιραία έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του Παρθενώνα είχε λάβει χώρα στις 26 του ίδιου μήνα. Δύο οβίδες πυροβόλου ενός αννοβεριανού κανονιέρη, που έπαιρνε διαταγές από τον σουηδό στρατηγό Οθωνα Γουλιέλμο Κένιξμαρκ, βρήκαν τον στόχο τους χτυπώντας βάρβαρα, αδιάντροπα, ανεπίτρεπτα, ασυγχώρητα το άθικτο ως τότε μοναδικό αυτό μνημείο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του 5ου αιώνα π.Χ. Με την έκρηξη γκρεμίστηκαν και διασκορπίστηκαν δεκατέσσερις από τους σαράντα έξι μαρμάρινους στιβαρούς κίονες και το μεγαλύτερο μέρος του σηκού και θρυμματίστηκαν δεκαέξι από τις μετόπες της νότιας πλευράς. Τα θραύσματα εκτινάχτηκαν προς τη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Ο αρχιστράτηγος και λίγο αργότερα δόγης της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας Φραντσέσκο Μοροζίνι και οι επιτελείς του πίστεψαν ότι τα τραυματισμένα γλυπτά του Παρθενώνα ήταν τα κατάλληλα λάφυρα της νίκης τους ενάντια στους Τούρκους.

Καθώς κατέβαζαν, τον Μάρτιο του 1688, ένα άλογο από το άρμα της Αθηνάς του δυτικού αετώματος, έσπασε το παλάγκο και το γλυπτό θρυμματίστηκε στο έδαφος. Ο κορμός του Ποσειδώνα γκρεμίστηκε και σφηνώθηκε στο χώμα. O γραμματέας του αρχιστράτηγου, ο Σαν Γκαλό, και ορισμένοι μισθοφόροι αξιωματικοί μετέφεραν όσα αρχαία βρήκαν προσφορότερα στην πόλη και τα πούλησαν σε μουσεία της Eυρώπης, ανάμεσά τους και τμήματα από τη ζωφόρο του ιωνικού ναού της Αγροτέρας στις όχθες του Ιλισού, που κατεδάφισε αργότερα ο άξεστος και αδίστακτος Κιουταχής.

Οι πρόκριτοι της Αθήνας εγκατέλειψαν αναγκαστικά την πατρίδα τους για τον φόβο των Τούρκων. Δεν πρόλαβαν να εξασφαλίσουν ούτε τα κοινοτικά και εκκλησιαστικά προνόμια που προσδοκούσαν. Ο τούρκος σερασκέρης, ανασυντάσσοντας τις δυνάμεις του στη γειτονική Θήβα, περίμενε την κατάλληλη στιγμή να ανακαταλάβει την πόλη. Η πανώλη είχε στο μεταξύ απλωθεί στην Πελοπόννησο και είχε χτυπήσει και το στρατόπεδο της Αθήνας.

Ο λόρδος Ελγιν

Ο Ελγιν, ο αδίστακτος Σκώτος, απέσπασε βίαια και βάναυσα τα εναπομείναντα, πολλαπλά τραυματισμένα γλυπτά του Παρθενώνα με δωροδοκίες και ένα φιρμάνι των κατακτητών της Ελλάδας, η οποία κέρδισε την ελευθερία της, επαναστατώντας λίγα χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 1821, πριν από διακόσια χρόνια από σήμερα. Εκτός από τα πεσμένα και διάσπαρτα στην Ακρόπολη γλυπτά, θεώρησε και όσα βρίσκονταν ακόμη στη θέση τους ως νόμιμη λεία!

Η πρόταση, τα Γλυπτά του Παρθενώνα που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο, όπου πουλήθηκαν από τον Ελγιν, να εκτεθούν για ένα διάστημα στην Αθήνα ως δάνειο, αδυνατίζει τη δίκαιη απαίτησή μας για οριστική επιστροφή στη χώρα και στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον που τα δημιούργησε. Οπως τόνισε σε ομιλία του ο διακεκριμένος αρχαιολόγος ερευνητής Αγγελος Χανιώτης, «τα Γλυπτά του Παρθενώνα έχουν συγκεκριμένους δημιουργούς στην Αθήνα του ύστερου 5ου π.Χ. αιώνα… Ως κομμάτι της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας συμβολίζουν τις λαμπρότερες και δημιουργικότερες στιγμές του Ελληνισμού, αλλά και συμπυκνώνουν, στη λονδρέζικη εξορία τους, τις πιο τραυματικές εμπειρίες της νεοελληνικής ιστορίας: προσφυγιά, εξορία, μετανάστευση, τουρκοκρατία».

Βρετανός αλεξιπτωτιστής ξεκουράζεται ανάμεσα στα αγάλματα του Μουσείου Ακρόπολης, πάνω στον Ιερό Βράχο, το 1944. Φωτογραφία του Dmitri Kessel

Γερμανική κατοχή

Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1940-1944), τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν τα μνημεία της Ακρόπολης ήταν πλείστα και σοβαρά. Οι φθορές σε διάσπαρτα μάρμαρα με στόχο την απόσπαση αναμνηστικών θραυσμάτων ήταν καθημερινό φαινόμενο, όπως και η χάραξη παντοειδών επιγραφών και ονομάτων στα μνημεία, η είσοδος επισκεπτών σε ώρες ακατάλληλες, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων ελευθέριων γυναικών οι οποίες συνόδευαν στρατιώτες, και φυσικά η ρύπανση γενικά του μνημειακού χώρου. Ο τότε έφορος Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, ο αείμνηστος Γιάννης Μηλιάδης, σε αναφορές του προς το υπουργείο καταγγέλλει, μεταξύ άλλων, ότι ιταλοί στρατιώτες πετούσαν πέτρες (scribe μάρμαρα) από την Ακρόπολη κάτω στον χώρο του Ασκληπιείου, έπιναν γκαζόζες και έσπαγαν τα μπουκάλια πάνω στα αρχιτεκτονικά μέλη και ουρούσαν συστηματικά, κατά προτίμηση στα Προπύλαια και στον Παρθενώνα.

Δεκεμβριανά

Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών του 1944, οι Αγγλοι που κατείχαν την Ακρόπολη είχαν εγκατασταθεί μέσα στο Αρχαιολογικό Μουσείο, με ορισμένα σημαντικά εκθέματα, όπως τα αρχαϊκά αετώματα, να παραμένουν ακάλυπτα. Ο Γιάννης Μηλιάδης, άνθρωπος προοδευτικών πεποιθήσεων, συνελήφθη και εκτοπίστηκε στην Ελ Ντάμπα της Αιγύπτου και κλείστηκε σε στρατόπεδο των χαρακτηρισμένων ως αριστερών. Είχε δυστυχώς καταθέσει μήνυση εναντίον του, με ψευδείς, κατά τα φαινόμενα, συκοφαντικές κατηγορίες, κάποιος επιμελητής αρχαιοτήτων, μέλος της 4ης Αυγούστου, αρχηγός της Νεολαίας στον Πύργο Ηλείας.

Ο Πέτρος Θέμελης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, διευθυντής του προγράμματος ανασκαφής στην αρχαία Μεσσήνη