Οι απόηχοι της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα φτάνουν ως τις μέρες μας – 100 χρόνια μετά. Πριν από λίγο καιρό το βρετανικό περιοδικό The Economist επέλεξε να κυκλοφορήσει με την αναφορά στα ΄20s  στο εξώφυλλο του. “The roaring 20s?”,ο τίτλος, συνοδευόμενος από μια αισιόδοξη νότα στον υπότιτλο, “Towards a new era of innovation”. Προς μια νέα εποχή καινοτομίας. Είναι έτσι ή όχι μένει να αποδειχθεί στο τέλος της δικής μας δεκαετίας.

Αλλά, γιατί γίνονται οι συσχετίσεις ανάμεσα στις δύο δεκαετίες; Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν με θέρμη ότι οι εποχές μοιάζουν μεταξύ τους και απαριθμούν μια σειρά από κοινά χαρακτηριστικά και γνωρίσματα. Για παράδειγμα, ο κόσμος μετρούσε ακόμη τις πληγές του βγαίνοντας από ένα φονικό μεγάλο πόλεμο ( Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος), ενώ μια δεύτερη οδυνηρή εμπειρία είχε να κάνει με μια πανδημία (Ισπανική Γρίπη). Αλλά, το Roaring Twenties  έχει καταγραφεί ως μια δεκαετία οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας – τουλάχιστον για τα ανερχόμενα μεσαία στρώματα.

Την δεκαετία του ΄20 είχαμε μια έκρηξη καταναλωτισμού που συνδεόταν με την μαζική διάδοση και χρήση των νέων ανακαλύψεων και εφαρμογών ( ομιλών κινηματογράφος, ραδιόφωνο, αεροπορικές μεταφορές, πενικιλίνη).

Η πανδημία του Covid-19 έφερε τα εμβόλια κατευθείαν από τα ερευνητικά εργαστήρια σε μια περίοδο όπου οι τεχνολογίες που συνοδεύουν την 4η Βιομηχανική Επανάσταση ανατρέπουν παγιωμένες επιλογές και συμπεριφορές στον κόσμο της οικονομίας και των επιχειρήσεων και εν γένει της καθημερινότητας των πολιτών.

Το εισαγωγικό αυτό κείμενο λειτούργησε και ως η πλατφόρμα για να εκφράσουν τις απόψεις τους η Μαρία Σαμπατακάκη, ο Ιωάννης Τζωάννος, ο Ρωμανός Γεροδήμος και ο Νίκος Βαρσακέλης. Τους ευχαριστούμε για την αποδοχή της πρόσκλησης και την ανταπόκριση τους με την συμμετοχή τους σε αυτή την μικρή έρευνα.

Μαρία Σαμπατακάκη

Οι αντιστοιχίες και οι παραλληλισμοί μεταξύ εποχών ή δεκαετιών δεν είναι εύκολη υπόθεση. Όσα κοινά χαρακτηριστικά και αν έχουν, οι παράγοντες που τις διαμορφώνουν δεν είναι ποτέ οι ίδιοι, τα γεγονότα που τις σηματοδοτούν συμβαίνουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα με διαφορετικά αιτήματα και ανάγκες.

Η δεκαετία του 1920 χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη εξέλιξη στα μέσα μεταφοράς, επικοινωνίας και παραγωγής, τον τρόπο που αυτά επέδρασαν και καθορίσαν τη ζωή των ανθρώπων, τη χρήση τους στην ανάπτυξη οικονομικών και πολιτικών μοντέλων. Υπήρξε μία περίοδος που άλλαξε την ατομική και συλλογική καθημερινότητα μέσω της παροχής μικρών ανέσεων, της αστικοποίησης, της εδραίωσης του τουριστικού φαινομένου, της διεκδίκησης εργασιακών δικαιωμάτων, της ενδυνάμωσης του φεμινιστικού κινήματος, των πρωτοφανών μετακινήσεων πληθυσμών, της σύστασης διεθνών οργανισμών.

Σήμερα, ο πλανήτης βρίσκεται σε μία εξίσου σημαντική μετάβαση, απόρροια και πάλι της τεχνολογικής εξέλιξης που σε συνδυασμό με την πανδημία δημιουργούν ένα νέο πλαίσιο. Τα καινούρια εργαλεία ανατρέπουν ταχύτατα δεδομένα στην οικονομία, την εργασία, τις συναλλαγές, τη διαβίωση, ακόμη και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ηγεσίες και κοινωνίες θα κληθούν να επαναπροσδιορίσουν ζητήματα που αφορούν στους συγκεκριμένους τομείς, να βρουν νέους όρους και κανόνες που θα ανταποκρίνονται στη συνθήκη.

Παρατηρώντας κανείς υπό το συγκεκριμένο πρίσμα τις δύο δεκαετίες διαπιστώνει ότι κοινό τους σημείο είναι η μεταβατικότητα καθεαυτή. Από εκεί κι έπειτα είναι σαφές πώς υπάρχουν αρκετές διαφορές ανάμεσα τους που έχουν να κάνουν με την ίδια τη δυναμική των τεχνολογικών καινοτομιών-μέσων, την ουσιαστική διεισδυτικότητά τους στα πολλά επίπεδα του ανθρώπινου βίου, στο εάν και κατά πόσον καλύπτουν πραγματική ανάγκη ή ζήτηση κ.α.

Κι αν βέβαια η δεκαετία του 1920 αποτελεί μια περίοδο που ιστορικά έχει ολοκληρωθεί, γνωρίζουμε δηλαδή πώς άρχισε και πώς τελείωσε, τις σε βάθος χρόνου επιδράσεις της, το 2020 βρίσκεται στην εκκίνηση ακόμα και οι προβλέψεις για το πώς θα προχωρήσει είναι αρκετά παρακινδυνευμένες.

Ας επισημανθεί τέλος, ότι το 1920 έχει ως αφετηρία και στόχευση την ευζωία μέσω κλιμακούμενης αύξησης της κατανάλωσης (με ότι αυτό σήμαινε για την οικονομία και την παραγωγή). Το 2020 ο δρόμος για την ποιότητα ζωής και την επιχειρηματική βιωσιμότητα υποχρεώνει σε σοβαρές αναθεωρήσεις δεδομένης της μείωσης πολλών πόρων, της επιδεινούμενης κλιματικής αλλαγής, της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού κλπ. Το πώς η 4η βιομηχανική επανάσταση θα βαδίσει μένει να το δούμε…

Η Μαρία Σαμπατακάκη είναι ιστορικός, δημιουργός historistai, επιστημονική σύμβουλος Ελληνοαμερικανικής Ένωσης

Ιωάννης Τζωάννος

Η δεκαετία του 1920 δικαίως κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία του Δυτικού κόσμου εξαιτίας των μεγάλων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών, που έλαβαν χώρα την περίοδο εκείνη και σημάδεψαν μόνιμα  όχι μόνον τη γενιά της αλλά και τις επόμενες.

Οι αλλαγές αυτές είχαν ως γενεσιουργούς αιτίες την  αντίδραση  των κοινωνιών στη μεγάλη δοκιμασία των λαών από τις φρικαλεότητες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την πανδημία της Ισπανικής γρίπης, με τις μεγάλες απώλειες ζωής και την καταστροφή του παραγωγικού δυναμικού καθώς και από την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παραγωγική διαδικασία.

Στον οικονομικό τομέα υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη βασιζόμενη στην εισαγωγή καινοτόμων τεχνολογιών και νεωτεριστικών μεθόδων στη βιομηχανία, τη γεωργία και το εμπόριο.

Συγχρόνως, άλλαξαν οι καταναλωτικές συμπεριφορές με το να γίνει αποδεκτός ο  δανεισμός των νοικοκυριών από τις τράπεζες για τη διατήρηση υψηλού επιπέδου διαβίωσης, αυξάνοντας το καταναλωτικό χρέος.

Πολλά διαρκή καταναλωτικά αγαθά, όπως το αυτοκίνητο και οι ηλεκτρικές συσκευές έγιναν προσιτά, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, στη μεσαία τάξη.

Η ευημερία όμως αυτή είχε άδοξο τέλος με το Κράχ του 1929 και την παγκόσμια ύφεση, που ακολούθησε.

Πρέπει πάντως να τονισθεί ότι, οι Ευρωπαϊκές οικονομίες αντιμετώπισαν πιο δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες συγκριτικά με τις ΗΠΑ, ιδιαίτερα στη Γερμανία ,όπου δημιουργήθηκαν συνθήκες υπερπληθωρισμού, που συνέβαλαν στην άνοδο του ναζισμού.

Είναι επίσης αξιοσημείωτη η τάση υπέρ του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομική δραστηριότητα και η αύξηση της δύναμης των εργατικών συνδικάτων.

Σε πολιτικό επίπεδο η μεταπολεμική περίοδος στις Ευρωπαϊκές χώρες χαρακτηρίζεται από μεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις με κατάληξη την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού αντίστοιχα στην Ιταλία και Γερμανία.

Είχε βεβαίως προηγηθεί διαρκούντος του πολέμου η επικράτηση των κομμουνιστών στη Ρωσία.

Γενικά η φιλελεύθερη αστική δημοκρατία βρέθηκε σε μεγάλη υποχώρηση στην περίοδο εκείνη.

Η δεκαετία του 1920 οφείλει τον χαρακτηρισμό της ως “ Roaring” κυρίως στις αλλαγές στις κοινωνικές συμπεριφορές, όπου η νεολαία απορρίπτει τις αξίες της προηγούμενης γενιάς και τονίζεται ο αυθορμητισμός και ο αισθησιασμός με το ντύσιμο και το χορό, όπως το τσάρλεστον.

Είναι η εποχή των flapper girls με έντονες και προκλητικές συμπεριφορές..

Υπήρξε συγχρόνως μια άνθηση της μοντέρνας τέχνης και της αρχιτεκτονικής.

Θα έλεγα ότι παρόμοια έκρηξη είχαμε μόνο στη δεκαετία του 1960.

Στο ερώτημα, που συχνά τίθεται κατά πόσον σήμερα υπάρχουν ομοιότητες με τα παραπάνω χαρακτηριστικά, η απάντηση πρέπει να είναι αρνητική.

Οι διαφορές είναι μεγάλες:

Το διαδίκτυο έχει  δώσει απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας και δημιουργικότητας, μεταβάλλοντας τις μορφές εργασίας (εργασία εξ’ αποστάσεως )  και κοινωνικής συμπεριφοράς.

Οι μορφές διασκέδασης έχουν εντελώς αλλάξει.

Σήμερα βρισκόμαστε επίσης στη εποχή της παγκοσμιοποίησης της οικονομικής δραστηριότητας, των πολυεθνικών εταιρειών και της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίου.

Υπάρχει δε μεγάλη ευαισθητοποίηση των κοινωνιών σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Βεβαίως, το μέλλον εξαιτίας των επιπτώσεων της πανδημίας του κορονοϊού είναι αβέβαιο. Πάντως δεν πιθανολογείται ότι, θα υπάρξουν παρόμοιες εξελίξεις με εκείνες πριν από εκατό χρόνια.

Ο Ιωάννης Τζωάννος έχει διατελέσει Καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΑΣΟΕΕ), Βουλευτής Επικρατείας και Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας.

Ρωμανός Γεροδήμος

Τους τελευταίους μήνες στη Βρετανία διαβάζουμε συχνά την πρόβλεψη ότι την πανδημία θα την διαδεχθεί μία «άνοιξη» που θα θυμίζει τη δεκαετία του 1920 – «τα roaring 20s». Είναι αλήθεια ότι, με την κατάρρευση της κατανάλωσης και την παύση της αστικής δραστηριότητας λόγω του κορωνοϊού, όσοι μέχρι τώρα έχουν καταφέρει να διατηρήσουν τις δουλειές και τα εισοδήματα τους αυξάνουν τις αποταμιεύσεις τους. Ταυτόχρονα είναι διάχυτη παγκοσμίως η έντονη επιθυμία εκατομμυρίων πολιτών, που τόσους μήνες στερούνται τις χαρές της ζωής – την κοινωνικοποίηση, τη διασκέδαση, τα ταξίδια, την απόδραση – να επιδοθούν σε έναν διονυσιακών διαστάσεων μαραθώνιο κατανάλωσης.

Η ιστορία μας διδάσκει ότι οι σκοτεινές περίοδοι όπως αυτή που ζούμε τώρα εγκυμονούν σημαντικά κινήματα στην τέχνη, στη σκέψη, στην επιστήμη, στην τεχνολογία. Αυτό συνέβη και τη δεκαετία του 1920, μετά τη διττή καταστροφή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Ισπανικής Γρίππης, και με κάποια καθυστέρηση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη δεκαετία του 1960, και άρα στο επίπεδο της κοινωνικής ψυχολογίας και της τέχνης είναι πιθανό να συμβεί και τη δεκαετία του 2020, τουλάχιστον αμέσως μετά την πανδημία.

Ωστόσο, η δεκαετία του 1920 δεν ήταν μια αμιγώς ευχάριστη περίοδος και η κατάληξη της – το κραχ του 1929 και η διασπορά του ολοκληρωτισμού σε όλη την Ευρώπη – ήταν κάθε άλλο παρά αξιοζήλευτη. Στο πρόσφατο βιβλίο του Agent Sonya, ο Ben Macintyre περιγράφει γλαφυρά το πώς στη Γερμανία της Βαϊμάρης και του ασύλληπτου πληθωρισμού, οι σερβιτόροι σκαρφάλωναν στα τραπέζια των εστιατορίων ανά μισή ώρα για να ανακοινώσουν τις νέες τιμές των πιάτων που ήδη έτρωγαν οι θαμώνες. Οι ακραίες ανισότητες, η βίαιη αλλαγή παραγωγικών μοντέλων, οι αδικίες και τα τραύματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιούργησαν έναν ζοφερό καμβά και έθεσαν την Ευρώπη στην τροχιά του επόμενου πολέμου.

Μπορεί η τωρινή πανδημία να μην λήξει με νέες Βερσαλλίες, ωστόσο οι σπόροι μιας ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κρίσης που θα μπορούσε να παρασύρει τα πάντα είναι εδώ: πολλοί – άνθρωποι, επιχειρήσεις, τομείς της οικονομίας και, ίσως, ολόκληρες χώρες – θα βγουν διαλυμένοι από αυτήν την πανδημία∙ η αυτοματοποίηση και η Τεχνητή Νοημοσύνη θα αφήσουν άνεργους εκατομμύρια μεσήλικες σε περιοχές που ήδη μαστίζονται από λαϊκιστική ρητορική και κοινωνικά προβλήματα∙ με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης να δημιουργούν ανεξέλεγκτα παράλληλα σύμπαντα, την Ευρωπαϊκή Ένωση εγκεφαλικά νεκρή, τις ΗΠΑ σε υπαρξιακή κρίση, και μια Κίνα της οποίας το καθεστώς μοιάζει ήδη με κακή επιστημονική φαντασία να αναδύεται ως ο έτερος πόλος.

Με άλλα λόγια, εάν υπάρξει πρόβλημα οικονομίας αυτό θα είναι αποτέλεσμα αποτυχίας θεσμών και συλλογικών αξιών. Η λύση δεν είναι η αναζήτηση ενός ρομαντικού παρελθόντος, αλλά η αποφυγή των λαθών του.

Ο Ρωμανός Γεροδήμος είναι αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο του Μπόρνμουθ (rgerodimos@bournemouth.ac.uk)

Νίκος Βαρσακέλης

Στα 1920, η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική βγήκαν από έναν πόλεμο, ενώ η ΕΣΣΔ προσπαθεί να στήσει το σοβιετικό οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο. Στα 2020 η παγκόσμια οικονομία βγαίνει από την κρίση της πανδημίας. Υπάρχει παραλληλία;

Εξαρτάται από τον όγκο του φυσικού και ανθρωπίνου κεφαλαίου που έχει καταστραφεί τα χρόνια της πανδημίας σε σχέση με την αντίστοιχη τεράστια καταστροφή τουλάχιστον στην Ευρώπη, λόγω του Μεγάλου Πολέμου και της πανδημίας της Ισπανικής γρίπης. Η καταστροφή κεφαλαίου, φυσικού και ανθρωπίνου, απαιτεί αντικατάσταση και επομένως αύξηση των επενδύσεων.

Ταυτόχρονα, απαιτεί εισροή ανθρωπίνου δυναμικού που θα εργασθεί στο νέο φυσικό κεφάλαιο. Στα 1920 υπήρξε έκρηξη των επενδύσεων ενώ ταυτόχρονα αυξήθηκε η ροή ανθρωπίνου δυναμικού από την ύπαιθρο προς τις πόλεις και στις ΗΠΑ δημιουργήθηκε νέο ρεύμα μεταναστών, μέχρι τουλάχιστον το 1927. Στα 2020 μπορούμε να αναμένουμε μια αντίστοιχη εξέλιξη;

Στα 1920 οι εφευρέσεις όπως το αυτοκίνητο, ο ηλεκτρισμός αλλά ταυτόχρονα και η εφαρμογή των νεών οργανωτικών και διοικητικών μεθόδων στην παραγωγή (πχ, Φορδικό μοντέλο) οδήγησαν σε αύξηση των επενδύσεων στην μαζική παραγωγή, της ζήτησης για απασχόληση και τελικά του εισοδήματος, το οποίο στην συνέχεια δαπανήθηκε στην αγορά των προϊόντων μαζικής παραγωγής, που όμοια της δενείχε ξαναδεί η ανθρωπότητα.

Στα 2020 η μόνη νέα τεχνολογική παραγωγική εξέλιξη είναι μάλλον η εφαρμογή των τεχνολογιών πληροφορικής, όπως τεχνητή νοημοσύνη κ.α., στην παραγωγή, η οποία αναμένεται να προκαλέσει σημαντική αλλαγή στο παραγωγικό μοντέλο με ανακατανομή του ανθρωπίνου δυναμικού. Δεν φαίνεται στον ορίζοντα η δημιουργία προϊόντων μαζικής παραγωγής, αντίστοιχης του 1920, που θα προκαλέσει έκρηξη στην ζήτηση και κατά συνέπεια στην παραγωγή. Εάν δε η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών επιταχυνθεί λόγω των εξελίξεων της πανδημίας, τότε η αναπροσαρμογή του παραγωγικού μοντέλου θα είναι «βίαιη», με την έννοια ότι δεκάδες εκατομμύρια εργαζόμενοι θα βρεθούν ενδεχομένως και εκτός παραγωγής ή θα υποβαθμιστούν εργασιακά, με αρνητικές συνέπειες στην ζήτηση.

Τέλος, στα 1920 η συνήθης παραγωγική διαδικασία (φορδικό μοντέλο) ήταν η παραγωγή του προϊόντος σε ένα εργοστάσιο. Συνεπώς, η αγορά ενός αυτοκινήτου δημιουργούσε θέσεις εργασίας στην περιοχή, περιφέρεια, χώρα. Δημιουργείται ο ενάρετος κύκλος: αύξηση παραγωγής- απασχόληση-εισόδημα-αύξηση της ζήτησης.

Στα 2020 η παραγωγή γίνεται στο πλαίσιο των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας. Άρα, η όποια αύξηση στην ζήτηση διαμοιράζεται στην παγκόσμια οικονομία ανάλογα με την συμμετοχή στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας, οι εγχώριοι πολλαπλασιαστές είναι αρκετά μικρότεροι και ο ενάρετος κύκλος πιο μικρός.

Συμπερασματικά, μπορούμε να αναμένουμε μια αντίστοιχη συμπεριφορά της οικονομίας όπως στην δεκαετία του 1920; Μάλλον όχι, διότι «ο κόσμος άλλαξε, αλλάξαν οι καιροί» που λέει και το παλιό τραγουδάκι.

Ο Νίκος Βαρσακέλης είναι Καθηγητής Βιομηχανικής Πολιτικής, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ (barsak@econ.auth.gr)

Headlines