Bitcoin: νόμισμα ή «φούσκα»;

Η είδηση προκάλεσε τον αναμενόμενο θόρυβο, καθώς αφορούσε τη νέα συνολική κεφαλαιοποίηση του bitcoin, για την ακρίβεια τη συνολική αξία όλων των bitcoin που έχουν «εξορυχθεί», με βάση και το πώς διαμορφώνεται η τιμή του στις διεθνείς αγορές και που ξεπέρασε το ένα τρισεκατομμύριο δολάρια.

Και το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: αντιπροσωπεύει το bitcoin και συνολικά τα κρυπτονομίσματα το μέλλον των νομισμάτων στην εποχή της πλήρους μετάβασης των συναλλαγών στην ψηφιακή συνθήκη ή έχουμε να κάνουμε με την απόλυτη εκδοχή «φούσκας», δηλαδή τη διαμόρφωση  μιας αγοράς για ένα περιουσιακό στοιχείο, που καθαυτό δεν έχει καμία αξία, όμως αποκτά μια υπερδιογκωμένη αξία μέσα από τις αλλεπάλληλες συναλλαγές και την αυξανόμενη ζήτηση για αυτό, και η οποία επιτείνεται ακριβώς από το ότι υπάρχει ζήτηση;

Από το περιθώριο του διαδικτύου στην καρδιά των αγορών

Το ίδιο το bitcoin όπως και τα άλλα κρυπτονομίσματα είναι δημιούργημα των εξελίξεων στην πληροφορική και την κρυπτογράφηση και κυρίως της καινοτομίας που αποτέλεσε το  blockchain, που επέτρεψε τη διαρκή καταγραφή με αλυσίδων συναλλαγών, καταγραφή που να ταυτόχρονα προσπελάσιμη αλλά και προστατευμένη από παραχάραξη.

Η ιδέα ήταν να αποδειχθεί ότι μπορούσε να φτιαχτεί ένα λειτουργικό και ασφαλές νομισματικό σύστημα, που να είναι πλήρως αποκεντρωμένο και να μην περιλαμβάνει μια κεντρική τράπεζα που να το εγγυάται (σε συνδυασμό με την ανάλογη κρατική παρέμβαση) και να στηρίζεται μόνο στη σχέση μεταξύ των συναλλασσομένων (peer-to-peer) και την εγγύηση της εξελιγμένης κρυπτογράφησης.

Μάλιστα, με βάση τον αρχικό κώδικα λογισμικού που γράφτηκε για αυτό, το bitcoin έχει ένα απόλυτο όριο: την «εξόρυξη» 21 εκατομμυρίων bitcoin. Μάλιστα, αρκετοί υποστηρίζουν ότι αυτή η συνειδητή μελλοντική σπάνη είναι και ένας τρόπος να διατηρηθεί ψηλά η αξία του. Να σημειώσουμε εδώ ότι η «εξόρυξη» bitcoin απαιτεί μεγάλη υπολογιστική δύναμη (και κατανάλωση ενέργειας) για την επίλυση του κρυπτογραφικού προβλήματος που κάθε φορά τίθεται ώστε να εξορυχθεί ένα bitcoin.

Παρότι ξεκίνησε από το περιθώριο του διαδικτύου, το bitcoin όπως και τα άλλα κρυπτονομίσματα μπήκαν στις αγορές. Πράγμα λογικό: η φύση των αγορών είναι ακριβώς να διαμορφώνουν όρους για συναλλαγές πάνω σε οποιοδήποτε περιουσιακό στοιχείο ή δικαίωμα, υπό την προϋπόθεση ότι μπορεί να υπάρξει προσφορά και ζήτηση.

Ως αποτέλεσμα ένα ψηφιακό νόμισμα που αρχικά αφορούσε συναλλαγές μεταξύ όσων το αποδέχονταν έγιναν ένα πεδίο επένδυσης με αποκορύφωμα τις δηλώσεις εκπροσώπων μεγάλων εταιρειών όπως του Έλον Μασκ της Tesla ότι θα το δέχεται ως μέσο πληρωμών (βέβαια ήταν ο ίδιος που υποστηρίζοντας ότι η τιμή του ήταν κάπως υψηλή, οδήγησε σε μια αρκετά μεγάλη «διόρθωση» της τιμής του).

Μπορεί να θεωρηθεί νόμισμα;

Μια μεγάλη συζήτηση είναι ακριβώς εάν τα κρυπτονομίσματα μπορούν να θεωρηθούν νομίσματα. Η αμφισβήτηση του χαρακτήρα τους ως νομίσματος προέρχεται από το πώς σχεδόν ως ψυχολογικό αντανακλαστικό θεωρούμε ότι το νόμισμα έχει ένα «υλικό αντίκρισμα», ως ένα υλικό εμπόρευμα όπως όλα τα άλλα.

Η πραγματικότητα βέβαια είναι εδώ και πολλά χρόνια τα νομίσματα δεν έχουν «αντίκρισμα». Από την εποχή της κατάρρευσης του συστήματος του Bretton Woods το 1971 το παγκόσμιο νομισματικό σύστημα έχει αποσυνδεθεί από κάθε συσχέτιση με τον χρυσό (ουσιαστικά η αποσύνδεση είχε γίνει νωρίτερα).

Αυτό σημαίνει ότι έχουμε να κάνουμε, ούτως ή άλλως, από νομίσματα αναγκαστικής κυκλοφορίας  ή παραστατικά νομίσματα (fiat money) παγκοσμίως. Από αρκετές πλευρές έχει υποστηριχτεί ότι αυτή η μορφή χρήματος είναι που ταιριάζει καλύτερα στον καπιταλισμό, καθώς αποτελεί ένα μέσο πληρωμής που αποτυπώνει την αξία των εμπορεύσιμων οντοτήτων σε όλες τις μεγάλες ακολουθίες συναλλαγών που ορίζουν αυτό που λέμε «αγορά».

Το βασικό σε τέτοιες μορφές νομίσματος δεν είναι εάν το  νόμισμα που εκδίδεται αντιστοιχεί σε ένα εμπόρευμα (π.χ. σε χρυσό) αλλά εάν μπορεί να λειτουργήσει ως αντιπρόσωπος αξίας. Επιπλέον, μέσα στις οικονομικές πρακτικές έχουμε διάφορους τρόπους με τους οποίους «δημιουργείται» χρήμα, από τον τρόπο που διαμορφώνει η κεντρική τράπεζα τη νομισματική κυκλοφορία, μέχρι τον τρόπο που οι τράπεζες χορηγώντας δάνεια και πιστωτικές γραμμές ουσιαστικά επίσης «δημιουργούν» χρήμα.

Και βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι από το χρήμα που κυκλοφορεί παγκοσμίως μόνο ένα μικρό ποσοστό υπάρχει και σε «φυσική» μορφή, δηλαδή ως κέρμα ή χαρτονόμισμα. Και το «κλασικό» χρήμα κυρίως υπάρχει σε μια ψηφιακή μορφή, με τις ψηφιακές συναλλαγές να επεκτείνονται ολοένα και περισσότερο.

Σε αντίθεση μιας αντίληψης που θεωρούσε ότι η υπερβολική κυκλοφορία είναι κίνδυνος, το κλειδί είναι να υπάρχει μια δυναμική ισορροπία ανάμεσα στη νομισματική κυκλοφορία και την πραγματική οικονομία στην προοπτική της (συμπεριλαμβανομένων και των μελλοντικών συναλλαγών).

Μέχρι εδώ εύλογα μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι το bitcoin είναι μια παραλλαγή fiat money που λειτουργεί έτσι εντός της κοινότητας των χρηστών που το αποδέχεται ως τέτοιο και ανταλλάσσει εμπορεύματα και υπηρεσίες με αυτό. Μάλιστα, ορισμένες παραλλαγές της λεγόμενης «Αυστριακής Σχολής» στην οικονομία, που δεν πολυσυμπαθούν την ιδέα των κεντρικών τραπεζών θα μπορούσαν να το θεωρήσουν ένα σύστημα νομισματικής κυκλοφορίας.

Μόνο που παρότι μπορούμε να υποθέσουμε ή και να δούμε να λειτουργούν σε μικρή κλίμακα μορφές «ιδιωτικού χρήματος», όλη η λειτουργία του χρήματος στην νεωτερικότητα περνάει μέσα από την ύπαρξη και του κράτους που εγγυάται το νόμισμα και από ένα σημείο και μετά των κεντρικών τραπεζών που αναλάμβαναν αυτή τη λειτουργία. Και μπορεί σήμερα να έχουμε την τάση για ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες, όμως η λειτουργία τους προϋποθέτει όλη την κρατική παρέμβαση που εγγυάται τις συναλλαγές αλλά και τη λειτουργία του πιστωτικού συστήματος και που προφανώς έχει οικονομική πολιτική και όλες τις άλλες θεσμικές μορφές όπου συναντιούνται η οικονομία και η πολιτική. Ακόμη και παγκόσμια νομίσματα όπως το δολάριο, που ήδη από την εποχή των ευρωδολαρίων, είχαν δείξει την αυτονόμηση από τις παραδοσιακές τεχνικές της νομισματικής πολιτικής, προϋποθέτουν όχι μόνο τη FED, την πολιτική επιτοκίων, τις εκδόσεις ομολόγων και T-bills, αλλά και – με έναν έμμεσο αλλά πολύ καθοριστικό τρόπο – την πολιτική ισχύ του αμερικανικού κράτους (και των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων).

Και εδώ ακριβώς που βρίσκουμε τα όρια των κρυπτονομισμάτων: την απουσία δηλαδή της κρατικής παρέμβασης που θα τα κατοχύρωνε ως πραγματικά καθολικά μέσα συναλλαγής. Προφανώς έχουν τις εγγυήσεις που προσφέρει η κρυπτογράφηση και το blockchain και εντός της κοινότητας που τα αντιμετωπίζει με εμπιστοσύνη λειτουργούν ως μέσα ανταλλαγής, ως μονάδες αποτίμησης, ως μέσο διατήρησης της αξίας και ως μέσο πληρωμών, δηλαδή ως χρήμα. Αλλά χωρίς την εγγύηση του κράτους (ή ενός υπερεθνικού φορέα όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση) δεν μπορούν να έχουν καθολική χρήση.

Η δυνατότητα της φούσκας

Ότι δύσκολα μπορούν τα κρυπτονομίσματα να παίξουν το ρόλο νομίσματος, ή πιο σωστά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τα νομίσματα όπως τα ξέρουμε μέχρι τώρα, δεν αναιρεί τη δυνατότητα να αποτελέσουν πεδίο επένδυσης, έστω και με τη σημασία μιας «φούσκας».

Αυτό είναι ένα συνολικότερο πρόβλημα της σύγχρονης οικονομίας, που το έχουμε δει σε διάφορα πεδία, με πιο χαρακτηριστική τη μεγάλη αύξηση των τιμών των μετοχών, σε επίπεδα δυσανάλογα προς τις πραγματικές οικονομικές δυναμικές.

Αυτό έχει να κάνει με τη συνολικότερη σημασία που έχει το φαινόμενο που ονομάζουμε «χρηματιστικοποίηση» της οικονομίας που συχνά έχει ως παρενέργεια ένα μεγάλο μέρος του πλούτου που παράγεται να καταλήγει τελικά να επενδύεται σε πεδία με μόνο κριτήριο ότι θα αυξηθεί η αξία τους από τη δημιουργία αυξημένης ζήτησης χωρίς κάποια σύνδεση με τις τάσεις στην πραγματική οικονομία.

Με τον κίνδυνο φυσικά να δημιουργηθούν «φούσκες» που για ένα διάστημα θα κινούνται ανοδικά (ειδικά στο bitcoin με βάση την ύπαρξη του απόλυτου ορίου στο συνολικό αριθμό τους αυτό μπορεί να είναι και πιο έντονο), μέχρι ότου κάποια στιγμή έρθει η διόρθωση, ιδίως εάν η παγκόσμια οικονομία δεν αναπτύξει ιδιαίτερη δυναμική. Από την άλλη, εύλογο είναι να υποθέσουμε ότι η στιγμή που θα σπάσει η «φούσκα» θα μπορούσε να αργήσει κάπως εάν όντως η παγκόσμια οικονομία κινηθεί σε τροχιά ανάπτυξης. Μόνο που αυτό θα έχει να κάνει με παραμέτρους πιο θεμελιώδεις όπως οι επενδύσεις, η παραγωγικότητα και η κερδοφορία και όχι απαραίτητα με την επέκταση της ζήτησης για κρυπτονομίσματα.