Κοσμάς Πολίτης : Η οδύνη για το άγνωστο

Την Κυριακή το βραδινό, στο σπίτι του Βενιαμίν, μιλήσαμε για θάνατο και για αιωνιότητα ωσάν να πρόκειται για μια συνηθισμένη οποιαδήποτε υπόθεση.

Μας απασχόλησε όμως η σκέψη της ζωής.

Η παρθένα, η ωραία, η πικρή ζωή που απρόοπτα ορθώθηκε μπροστά μας.

Μας απασχόλησε η άνιση πάλη με την υπεροπλία της ζωής.

Μια δύναμη τόσο ακαταλόγιστη που να αποκλείει ακόμη και το ενδεχόμενο της αδικίας.

Λευκή, σκληρή, γυναικεία, κάπου μέσα στο θαμπό σκοτάδι ακουμπάει το πιγούνι πάνω στο διπλωμένο χέρι και μοιάζει να στοχάζεται στο βάθος του εαυτού της πού θα χτυπήσει πιο παράλογα.

Ειδεμή, ποιος σκιάχτηκε για τη χαριστική βολή στο τέλος;… Και ποιος εχθρεύτηκε την πιο γλυκιά γαλήνη;

Ο Βενιαμίν μάς έπαιξε στο πιάνο ένα ρόντο.

— Καταμεσής στην έρημο, μας λέει, βρίσκετ’ ένα βουνό από διαμάντι ατόφιο που η κορφή του χάνεται στα ουράνια. Κάθε χίλιους αιώνες πετάει ένα περιστέρι κατά κει και τη χαϊδεύει ανάλαφρα στο πέρασμά του, έτσι που μόλις την αγγίζει με την άκρια της φτερούγας. Το βουνό το λεν αιωνιότητα. Και οι εκατό χιλιάδες χρόνια μετρούν για ένα δευτερόλεπτο στο αμέτρητο του απείρου. Άμα τριφτεί ολόκληρο απ’ τη φτερούγα του περιστεριού, θα ’ρθει και η συντέλεια του χρόνου.

Τότε ο Σταύρος λέει συλλογισμένος:

— Καταπιανόμαστε με μυστικά που ποτέ δε θ’ αποκαλυφτούνε σε κανέναν — και ζωγραφίστηκε στο πρόσωπό του η οδύνη για το άγνωστο.

*Απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη Eroica (IV, εισαγωγή-επιμέλεια: Peter Mackridge, Εστία 1991, 1η έκδοση: Γκοβόστης 1938).

Ο πεζογράφος Κοσμάς Πολίτης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Παρασκευά/Πάρη Ταβελούδη), γιος του εμπόρου Λεωνίδα Ταβελούδη από τη Λέσβο και της Καλλιόπης Χατζημάρκου από το Αϊβαλί, γεννήθηκε στην Αθήνα το Μάρτιο του 1888.

Το 1890, σε ηλικία δύο μόλις ετών, εγκαταστάθηκε μαζί με την οικογένειά του στη Σμύρνη, απ’ όπου έμελλε να επιστρέψει στη μητροπολιτική Ελλάδα το 1924.

Ο Πολίτης αντιμετώπισε στη μετέπειτα περίοδο σοβαρά οικονομικά προβλήματα, αλλά και προβλήματα υγείας.

Από το 1942 και μετά βασικό μέσο βιοπορισμού ήταν για εκείνον οι μεταφράσεις.

Υπήρξε μέλος του ΚΚΕ και ιδρυτικό μέλος της ΕΔΑ, με την οποία μάλιστα έθεσε υποψηφιότητα στις εκλογές του 1951.

Το 1967 συνελήφθη από την Ασφάλεια, ενώ το 1973 και το 1974 (προ του θανάτου του, στις 23 Φεβρουαρίου 1974) νοσηλεύτηκε στον «Ευαγγελισμό».

Ο Πολίτης υπήρξε ένας από τους πλέον αξιόλογους πεζογράφους της περίφημης Γενιάς του ’30.

Η πρώτη εμφάνισή του στο χώρο της λογοτεχνίας σημειώθηκε με την έκδοση του «Λεμονοδάσους» (1930).

Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Πάτρα έγραψε το μυθιστόρημα Eroϊca, που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας το 1939 και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Μιχάλη Κακογιάννη το 1960.

Ο Πολίτης τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1960 για το έργο του «Η κορομηλιά», καθώς και με το Α’  Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1964 για το έργο του «Στου Χατζηφράγκου».

Τα πεζογραφήματά του, διαποτισμένα από τα βιώματα της παιδικής ηλικίας του, διακρίνονται κατεξοχήν για την αγωνιώδη αναζήτηση του απόλυτου ιδεώδους, την εκφραστική λεπτότητα και τις λυρικές εξάρσεις τους.

Το τελευταίο εξ ολοκλήρου σωζόμενο έργο του, το μυθιστόρημα «Στου Χατζηφράγκου», έχει ως αφορμή τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα στη Σμύρνη και συνοψίζει τρόπον τινά το σύνολο της δημιουργίας του.

Ομαδική φωτογραφία λογοτεχνών της Γενιάς του ’30 (όρθιοι από αριστερά οι Θ. Πετσάλης, Η. Βενέζης, Ο. Ελύτης, Γ. Σεφέρης, Α. Καραντώνης, Στ. Ξεφλούδας και Γ. Θεοτοκάς· καθήμενοι οι Άγγ. Τερζάκης, Κ. Θ. Δημαράς, Γ. Κατσίμπαλης, Κ. Πολίτης και Ανδρ. Εμπειρίκος)

Κοσμάς Πολίτης είναι το ψευδώνυμο που διάλεξε ο Παρασκευάς (Πάρις για τους δικούς του) Ταβελούδης για να υπογράφει τα βιβλία του και «για να σώσει την υπόληψή του», όπως έλεγε χαριτολογώντας.

Είναι λίγο αστείο ότι γεννήθηκε στην Αθήνα (16 Μαρτίου 1888) ο πιο Σμυρνιός απ’ όλους τους Σμυρναίους, ο άνθρωπος που ανέβασε στους ουρανούς την πεθαμένη Σμύρνη με την πένα του και τους χαρταετούς της, σε μια γιορτή Αναλήψεως, όπως σπάνια έχει χαριστεί ζωντανεμένη από τη μνήμη κάποιου που την αγάπησε πολύ. (Η Σμύρνη είναι η πρωταγωνίστρια στο βιβλίο του Στου Χατζηφράγκου).

Νόρα Αναγνωστάκη, «Κοσμάς Πολίτης», Διαδρομή. Δοκίμια κριτικής (1960-1995), εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995, 277.

Η Eroica είναι το τρίτο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη […]. Στα δύο προηγούμενα (Λεμονοδάσος, Εκάτη) η δράση εκτυλισσόταν στο πλαίσιο της εύπορης αθηναϊκής κοινωνίας και η υπόθεση αφορούσε την ανικανοποίητη αναζήτηση της ιδανικής, αγνής αγάπης στο νέο κόσμο των bain mixte και της αϊνστάνειας σχετικότητας. Η Eroica στρέφεται στο παρελθόν: η δράση του έργου τοποθετείται περίπου τριάντα χρόνια πριν, σε μια φανταστική πόλη […]. Η ιστορία αναφέρεται σε μια ομάδα αγοριών στην πρώιμη εφηβεία. Ο ηρωικός κόσμος των φαντασιώσεών τους ρημάζεται από την πρώτη βίαιη επαφή τους με το θάνατο και την πρώτη εκδήλωση του ερωτισμού τους. Το θέμα της ανέφικτης ιδανικής αγάπης, που τον απασχολεί και στα προηγούμενα μυθιστορήματα, είναι πάλι βασανιστικά παρόν, αλλά τώρα συγκρούεται με ένα άλλο ιδανικό: την αθωότητα της ηρωικής συμπεριφοράς. Τα αγόρια στα παιχνίδια τους παίζουν τους πυροσβέστες, είναι ντυμένα σαν αληθινοί πυροσβέστες της Σμύρνης (τουλουμπασήδες), με «περικεφαλαία» σαν αυτή των αρχαίων πολεμιστών. Εύστοχα το μυθιστόρημα διαπλέκει μια παραλληλία ανάμεσα σε αυτούς τους νεαρούς πολεμιστές-ήρωες και στους ήρωες της Ιλιάδας. Όταν, μάλιστα, ένας από αυτούς πεθαίνει, οι στενοί του φίλοι οργανώνουν αθλητικό διαγωνισμό στις αποθήκες του σιδηροδρομικού σταθμού, που αποτελεί κατά μέρος αναβίωση και κατά μέρος παρωδία των «άθλων επί Πατρόκλω» της Ιλιάδας. Με χιούμορ αλλά και νοσταλγία το μυθιστόρημα ανατρέχει στην ηρωική «χρυσή εποχή» του σύγχρονου ανθρώπου. Ταυτόχρονα, μέσω του ομηρικού παραδείγματος, η μυθική αναδρομή του μυθιστορήματος αναφέρεται στον ελληνικό πολιτισμό αλλά και στο σύνολο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Roderick Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφ. Ευαγγελία Ζουργού – Μαριάννα Σπανάκη, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996, 225-226.

[…] Η Eroïca αποτελεί ένα όριο για τη νεοελληνική πεζογραφία· ένα όριο όπου η πεζογραφία προσεγγίζει και πλουτίζει από την ποίηση, χωρίς να χάνεται μέσα στο ρευστό και το απεριόριστο της λυρικής ουσίας της· […]. Ο πεζογράφος που χάραξε το όριο αυτό παρακολουθείται από ιδιότητες της ψυχής, από λυρικά και μορφοπλαστικά χαρίσματα και από δυνατότητες της έκφρασης όχι συνηθισμένες στην πεζογραφία μας. Είναι αυτός και το μυθιστόρημά του η Eroïca που έθεσαν για πρώτη φορά συνειδητά το πρόβλημα και το θέμα της εφηβικής ηλικίας στη νεοελληνική λογοτεχνία· είναι αυτός και το μυθιστόρημά του που αποτέλεσαν το πρότυπο και άσκησαν μια σημαντική επίδραση στους νέους μυθιστοριογράφους μας. […]

Ο Κοσμάς Πολίτης σαν πεζογράφος βρίσκεται στους αντίποδες του ρεαλισμού· έτσι η Eroïca δεν έχει κεντρική υπόθεση και πλοκή και ίσως η αξία και η γοητεία της να οφείλεται περισσότερο στις λεπτομέρειες. Όλα μέσα στο μυθιστόρημα αυτό μετεωρίζονται με χάρη ανάμεσα στην υλική ζωή και την αϋλοσύνη, όλα συμβαίνουν σε μια σφαίρα ιδεατή, όπου εξανεμίστηκαν οι αισθήσεις. […] Η εξέλιξη και η χρονική διαδρομή του μυθιστορήματος δεν καλύπτει παρά το σύντομο διάστημα των δυο μηνών, όμως «πόσα δε γίνηκαν μέσα σε τόσο δα μικρό διάστημα», όπως γράφει και ο ίδιος ο συγγραφέας. Και θέλει να υποδηλώσει: πόσα γίνηκαν μέσα στις ψυχές των νέων ανθρώπων, πόσο προχώρησε η διαμόρφωση και πόσο ολοκληρώθηκε ο πλουτισμός του εσωτερικού τους κόσμου.

Απόστολος Σαχίνης, «Το μυθιστόρημα της εφηβικής ηλικίας». Η σύγχρονη πεζογραφία μας, Ίκαρος, Αθήνα 1951, 25-26, 28.

Σαν μπήκαν τα στρατεύματα του Κεμάλ στη Σμύρνη, ο Πάρις Ταβελούδης πήρε την οικογένειά του και φύγανε. Η Τράπεζα που εργαζόταν, του έδωσε μετάθεση στη Γαλλία — Μασσαλία και Παρίσι. Για τη συμφορά που βρήκε τη Σμύρνη, αρνιόταν να μιλήσει. «Γράφτηκαν τόσα, τι να προσθέσω εγώ. Άλλωστε το μνημόσυνό της το ’κανα», έλεγε εννοώντας το βιβλίο του Στου Χατζηφράγκου. […]

Ιώ Μαρμαρινού, Κοσμάς Πολίτης. Ένας δανδής του πνεύματος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1999, 45.

*Τα ανωτέρω αποσπάσματα προέρχονται από το διαδικτυακό τόπο greek-language.gr, η δε κεντρική φωτογραφία του άρθρου από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου.