Η Αποκριά, η μάσκα και το μασκάρεμα

Η Αποκριά ως εθιμική εκδήλωση παρουσιάζει στοιχεία τέτοια που την καθιστούν λειτουργική σε κάθε επο­χή. Το βασικό της όμως τελετουργικό χαρακτηριστικό που στηρίζει την επι­βίωση και αναπροσαρμογή της σε νέες κοινωνικές συνθήκες είναι η μεταμφίεση. Είναι η πράξη εκείνη που επιτρέπει στο άτομο να βγει από καθορισμένα πλαίσια κοινωνικής συμ­περιφοράς, να υποδυθεί ρόλους και συνεπώς να ζήσει καταστάσεις ανεπί­τρεπτες υπό κανονικές συνθήκες.

Στις «παραδοσιακές» κοινωνίες, όπου οι κοινωνικές δομές και οι σχέ­σεις που τις διέπουν είναι αρκετά εμπεδωμένες και επιτακτικές και κατά συνέ­πεια ο κοινωνικός έλεγχος πάνω στη συμπεριφορά του ατόμου είναι αυστη­ρός, αυτού του είδους τα δρώμενα, που είναι συνήθως συνυφασμένα με εποχικές διαβατήριες μελέτες, κοινωνι­κά λειτουργούν και ως αφορμές εκτό­νωσης, αλλά όχι μόνον. Η τελετουργι­κή εφήμερη αναίρεση καθορισμένων ρόλων και γενικά η ελευθεριότητα που χαρα­κτηρίζουν τις γιορτές αυτές αποτε­λούν αφορμές τελετουργικής αναβά­πτισης στους θεσμούς και τους κανό­νες της κοινωνίας, ανανέωσης και εν­δυνάμωσης της κοινωνικής τάξης. Ο κόσμος γίνεται τελετουργικά «άνω-κάτω», για να αποκατασταθεί και να ανα­νεωθεί το «κοινωνικό συμβόλαιο» στο οποίο στηρίζεται και βέβαια να εμπεδωθούν οι κανόνες στις συνειδή­σεις των μελών της κοινότητας.

Αυτό το γεγονός της αναίρεσης των κανόνων, της αντιστροφής ρόλων, της ελευθεριότητας, προϋποθέτει και αναπαράγει σκληρές κοινωνικές δομές και πολύ ευδιάκριτες κοινωνικές σχέσεις (εξουσίες, ιεραρχίες, διαφορές κ.λπ.). Η διακωμώδηση βέ­βαια, που αποτελεί κυρίαρχο στοι­χείο, δεν έχει ανατρεπτικό χαρακτήρα, παρόλο που μπορεί με κάποιες προϋ­ποθέσεις να γεννήσει μια κριτική στο κοινωνικό κατεστημένο. Η μεταμφίεση, το κοινώς αποκαλούμενο «μασκάρεμα», είναι ένα φαινόμενο που παίρνει άλλες διαστάσεις στη σύγχρονη εποχή, όπου οι σχέσεις είναι πιο απρόσωπες, οι κλίμακες πιο μεγάλες, οι δομικές σχέσεις πιο ανεξέλεγκτες και η αλλοτρίωση βέβαια αυξημένη. Θαρρώ πως το «μασκαραλίκι» στο σύγχρονο βίο έχει καταστεί καθημερινή υπόθε­ση σ’ έναν κόσμο όπου η αλή­θεια είναι πολύ δύσκολη υπόθεση.

Η ανελαστικότητα των κοινωνικών δο­μών για την οποία μίλησα, ο άμεσος και αυστηρός κοινωνικός έλεγχος, οι προσωπικές σχέσεις, όση καταπίεση και να συνεπάγονται στις προβιομηχα­νικές κοινωνίες μικρής κλίμακας, χα­ρακτηρίζονται τουλάχιστον από μια διαφάνεια, μια καθαρότητα στους ρό­λους και στις προθέσεις που καθι­στούν το μασκάρεμα υπόθεση τελε­τουργική-εθιμική με συγκεκριμένες λειτουργίες. Στην καθημερινή ζωή ο χαρακτηρισμός «μασκαράς» χρησι­μοποιείται για άτομα που παρεκκλί­νουν από τους κανόνες.

Σήμερα, η αποπροσωποποίηση που επιβάλλουν οι μαζικές δομές της βιο­μηχανικής κοινωνίας και η σύγχυση και αλλοτρίωση που σημαδεύει τις ανθρώπινες σχέσεις καθιστούν τα όρια ανάμεσα στο πρόσωπο και το προσωπείο (μάσκα) όλο και πιό δυσδιάκριτα.

Το πρόσωπο του καθένα μας είναι αυτό που είμαστε. Το προσωπείο ειναι αυτό που προσποιούμαστε ότι εί­μαστε. Όμως πόση συνείδηση έχει ο καθένας του προσώπου του, για να μπορεί να ελέγχει το προσωπείο του; Το ερώτημα συνδέεται άμεσα με την έννοια της αλλοτρίωσης. Και βέβαια στην περίπτωση ασείνηδης μασκαρο-ποίησης του Εγώ το ηθικό πρόβλημα δεν είναι τόσο μεγάλο όσο στην περί­πτωση του συνειδητού μασκαρέμα­τος, ενός φαινομένου που στιγματίζει τελευταία την κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας μας σε βαθμό που να μην έχουμε ανάγκη Αποκριάς…