Ιωσήφ Στάλιν : Η μεγάλη εκκαθάριση και το φωτομοντάζ ως προπαγανδιστικό όπλο

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930,λ ο Άβελ Ενουκίτζε ήταν ένας υψηλόβαθμος σοβιετικός αξιωματούχος, που πόζαρε μαζί με άλλους τέσσερις συντρόφους του από το Κομμουνιστικό Κόμμα, στο πλευρό του σοβιετικού πρωθυπουργού, Βιατσεσλάβ Μολότοφ. Αργότερα, όμως, και συγκεκριμένα στη διάρκεια της Μεγάλης Εκκαθάρισης του Ιωσήφ Στάλιν, ο άλλοτε ισχυρός άνδρας θεωρήθηκε εχθρός του κράτους και εκτελέστηκε στο απόσπασμα.

Μαζί με τον ίδιο τον Ενουκίτζε, «θάφτηκαν» και οι φωτογραφίες του – ή μάλλον έπεσαν θύματα φωτομοντάζ, προκειμένου να εξαφανιστούν τα ίχνη του από το πλευρό των υπόλοιπων υψηλόβαθμων αξιωματούχων.

Η απαλοιφή του Ενουκίτζε, ήταν αποτέλεσμα μιας συνωμοσίας που στόχο είχε να επηρεάσει την αντίληψη του λαού της ΕΣΣΔ απέναντι στην ηγεσία του Ιωσήφ Στάλιν. Ο Στάλιν αγαπούσε τόσο τη λογοκρισία, που όταν η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν στο ζενίθ της παγκόσμιας ισχύος της, χρησιμοποίησε την τέχνη του φωτομοντάζ για να ξαναγράψει, ουσιαστικά, την ιστορία. Ο κίνδυνος που ήθελε να αποτρέψει, δεν ήταν μόνο ιστορικός. Κάθε αφαίρεση προσώπου από μια φωτογραφία, συνεπαγόταν και ανακατατάξεις στον κύκλο των εμπίστων του Στάλιν – τα περισσότερα άτομα που εξαφανίζονταν από το φιλμ, αγνοούνταν (ή εκτελούνταν) και στην πραγματική ζωή.

Η μεγάλη εκκαθάριση

Όταν εδραίωσε την εξουσία του το 1929, ο Στάλιν άνοιξε πόλεμο με τους Σοβιετικούς που θεωρούσε ότι είχαν διαβρωθεί από τις συνδέσεις τους με πολιτικά κινήματα που είχαν προηγηθεί της ανάδειξής του στην εξουσία. όλα ξεκίνησαν το 1934, όταν ο σοβιετικός ηγέτης εξάλειψε μια διαρκώς ανανεούμενη ομάδα «πολιτικών εχθρων». Υπολογίζεται ότι 750.000 άτομα εξοντώθηκαν στη διάρκεια της Μεγάλης Εκκαθάρισης, όπως έμεινε στην ιστορία, ενώ περισσότεροι από ένα εκατ. ακόμη εξορίστηκαν σε απομακρυσμένες περιοχές και εξαναγκάστηκαν σε σκληρή εργασία στα παγωμένα γκούλαγκ.

Στη διάρκεια των εκκαθαρίσεων, πολλοί από τους εχθρούς του Στάλιν απλώς εξαφανίστηκαν από τα σπίτια τους. Άλλοι εκτελέστηκαν δημοσίως μετά από δίκες-παρωδίες. Και από τη στιγμή που ο Στάλιν γνώριζε την αξία των φωτογραφιών τόσο για το ιστορικό αρχείο, όσο και για τα ΜΜΕ που θα τις χρησιμοποιούσαν για να επηρεάσουν τη Σοβιετική Ένωση, συχνά επέλεγε να εξαφανίσει τους εχθρούς του και από αυτές.

Διαγράφοντας τέως συμμάχους

Ο Στάλιν αξιοποιούσε μεγάλους αριθμούς φωτομοντέρ για να απομακρύνουν τους εχθρούς του από υποτιθέμενες φωτογραφίες-ντοκουμέντα. Μια τέτοια διαγραφή αφορούσε τον Νικολάι Γιεζόφ, έναν πράκτορα των μυστικών υπηρεσιών που επέβλεπε τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν. Για λίγο καιρό, ο Γιεζόφ εργαζόταν ως δεξί χέρι του Στάλιν, ανακρίνοντας «εχθρούς», εξαπολύοντας αβάσιμες κατηγορίες και διατάσσοντας εκτελέσεις χιλιάδων αξιωματούχων του Κομμουνιστικού Κόμματος. Όμως το 1938, ο Γιεζόφ υπέπεσε σε δυσμένεια, αφού πρώτα ένας από τους βοηθούς του σφετερίστηκε τη θέση του. Αποπέμφθηκε, συνελήφθη μυστικά, δικάστηκε σε κρυφό δικαστήριο και εκτελέστηκε.

View this post on Instagram

A post shared by AboutHistory (@officialabouthistory)

Στη συνέχεια, οι λογοκριτές του Στάλιν τον απομάκρυναν από τα φωτογραφικά αρχεία, αφαιρώντας τον από μια φωτογραφία στην οποία εμφανιζόταν να χαμογελά στο πλευρό του πρώην αφεντικού του, του Στάλιν, δίπλα σε ένα κανάλι. Οι λογοκριτές αφαίρεσαν τον Γιεζόφ από την εικόνα και προσέθεσαν επιπλέον νερό για να καλύψουν τον χώρο όπου θα έπρεπε να στέκεται. Πρόκειται ίσως για την πιο διάσημη λογοκριμένη φωτογραφία και την πρώτη σκέψη που κάνουμε πολλοί από εμάς όταν σκεφτόμαστε την περίοδο της Μεγάλης Εκκαθάρισης.

Επεξεργασία εις την ν

Ο Στάλιν, όμως, έκανε το ίδιο με αμέτρητους πρώην αξιωματούχους του κόμματος που είχαν φωτογραφηθεί στο πλευρό του σε μια σειρά από εκδηλώσεις. Μερικές φορές, οι λογοκριτές αναγκάζονταν να επεξεργαστούν την ίδια φωτογραφία ξανά και ξανά, καθώς η λίστα των πολιτικών του εχθρών μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο. Σε μια φωτογραφία, ο Στάλιν εμφανίζεται με τρεις βοηθούς τους. Καθώς ο καθένας εξ αυτών υπέπιπτε σε δυσμένεια, ένας-ένας αφαιρούνταν από την εικόνα. Μέχρι που έμεινε μόνος του.

Πιστεύεται ότι η εμμονή του Στάλιν με τις επεξεργασμένες φωτογραφίες κατέληξε να δημιουργεί μια μικρή βιομηχανία εντός της ΕΣΣΔ. Εκδότες λάμβαναν εντολές από τους βοηθούς του Στάλιν να αφαιρέσουν τους… εχθρούς της ημέρας από μελλοντικές φωτογραφίες. Και το έκαναν. Σύμφωνα με τον ιστορικό του σχεδιασμού, Πίτερ Κινγκ, που αποκάλυψε χιλιάδες επεξεργασμένες φωτογραφίες και τις αρχικές τους εκδοχές, όλη αυτή η δουλειά γινόταν αποκεντρωμένα: Δεν συνέβαινε πάντα από τον ίδιο χώρο ούτε μέσω ενός επίσημου υπουργείου.

«Αντ’ αυτόύ», γράφει ο Κινγκ, «η επεξεργασία φωτογραφιών σε μεγάλο βαθμό λειτουργούσε σε ad hoc βάση. Οι εντολές εκτελούνταν αθόρυβα. Μια λέξη στο αυτί ενός δημοσιογράφου, μια διακριτική τηλεφωνική συνομιλία με μια «ανώτερη αρχή», αρκούσαν για να εξαλείψουν κάθε μελλοντική αναφορά – οπτική ή γραπτή – σε κάποιο από τα θύματα, ανεξάρτητα από το πόσο διάσημη ή διάσημος είχε υπάρξει ο καθένας».

Η περίπτωση του Τρότσκι

Μερικές φορές, η επεξεργασία φωτογραφιών συνοδευόταν από αλλαγές στο ιστορικό αρχείο. Ένα από τα πιο «χτυπητά» παραδείγματα, ήταν όταν ο Στάλιν διέταξε την αφαίρεση του Λέοντα Τρότσκι, μιας ηγετικής φιγούρας του Κομμουνιστικού Κόμματος, από κάθε φωτογραφία. Αφού ο Τρότσκι εξορίστηκε από τον Στάλιν, αφού προσπάθησε να ασκήσει αντιπολίτευση χωρίς επιτυχία, αμέτρητες φωτογραφίες του κόπηκαν, σβήστηκαν ή καλύφθηκαν. Μερικές φορές, ο Στάλιν…  προσέθετε τον εαυτό του σε φωτογραφίες σημαντικών ιστορικών στιγμών ή ζητούσε από τους μοντέρ να τον κάνουν να φαίνεται ψηλότερος ή ομορφότερος.

Ακόμη και οι πολίτες αναγκάζονταν να συμμετέχουν σε αυτή τη συνωμοσία. Καθώς οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν διευρύνονταν, οι πολίτες που φοβούνταν ότι θα τους χαρακτήριζαν πολιτικούς εχθρούς, άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι αν είχαν στην ιδιοκτησία τους φωτογραφίες των εχθρών του Στάλιν, ακόμη και αν ήταν τυπωμένες σε βιβλία ή περιοδικά, θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν και οι ίδιοι.

Έτσι, έμαθαν να καταστρέφουν αυτού του είδους το υλικό, με ψαλίδια ή μουντζούρες. «Τόσο έντονη ήταν η ατμόσφαιρα τρομοκρατίας που οι οικογένειες των συλληφθέντων και καταδικασμένων, αναγκάζονταν να καταστρέψουν ακόμη και τις φωτογραφίες των αγαπημένων τους ακόμα και από τα προσωπικά τους αρχεία», έγραφε η βιογράφος Χέλεν Ράπαπορτ.

Επίσημα πορτραίτα

Η εμμονή του Στάλιν με την επεξεργασία εικόνων δεν περιορίστηκε στις φωτογραφίες. Όπως επισημαίνει ο ιστορικός Γιαν Πλάμπερ, τα πανταχού παρόντα πορτραίτα του Στάλιν, που βρίσκονταν σε κάθε σπίτι και επιχείρηση, επιτηρούνταν μετά μανίας. Ο σοβιετικός ηγέτης έδινε παραγγελίες για επίσημα πορτραίτα σε μια στρατιά από ζωγράφους, προσφέροντας σε ορισμένους από αυτούς τεράστια ποσά. Στη συνέχεια, τα επίσημα πορτραίτα αντιγράφονταν – και υποβάλλονταν σε επεξεργασία ξανά και ξανά, μέχρι να πάρουν την έγκρισή του.

«Η ποσότητα και οι λεπτομέρειες των ντοκουμέντων για την επεξεργασία (αλλά και για ολόκληρη τη διαδικασία της αντιγραφής) είναι απίστευτες», γράφει ο Πλάμπερ. «Αυτό αντικατοπτρίζει μια αυξημένη ανησυχία να γραφτούν ξεκάθαρα σε χαρτί οι επιμέρους αρμοδιότητες – και τεράστια αγωνία να μην πάει τίποτα στραβά».

Διάδοση της μεθόδου

Καθώς η επεξεργασία εικόνων γινόταν όλο και πιο συχνή στο πλαίσιο των προσπαθειών προπαγάνδας της ΕΣΣΡ, μετατράπηκε και σε μέθοδο αποφυγής της οργής του Στάλιν. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η διάσημη εικόνα των σοβιετικών στρατιωτών που υψώνουν τη σημαία τους επάνω από το βομβαρδισμένο Ράιχσταγκ, στη διάρκεια της μάχης του Βερολίνου, στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εμβληματική φωτογραφία ήταν σκηνοθετημένη, αντλώντας την έμπνευσή της από την ύψωση της σημαίας στην Ίβο Τζίμα. Στη συνέχεια, δέχτηκε επεξεργασία, προκειμένου ακριβώς να αποφευχθεί ο θυμός του Στάλιν: Ο φωτογράφος έκρυψε τους καρπούς των στρατιωτών, οι οποίοι φορούσαν κλεμμένα ρολόγια που είχαν αποκτήσει από το πλιάτσικο εις βάρος Γερμανών πολιτών στην πορεία τους μέχρι εκεί. Ο Στάλιν είχε απαγορεύσει το πλιάτσικο – επομένως, τα ρολόγια θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πειθαρχικές συνέπειες για τους στρατιώτες ή ακόμη και στην εκτέλεσή τους.

Η συγκεκριμένη πρακτική ήταν αγαπητή και σε πολλούς άλλους απολυταρχικούς ηγέτες. Ο Αδόλφος Χίτλερ αφαίρεσε τον υπουργό προπαγάνδας του, Γιόζεφ Γκέμπελς από μια κοινή τους φωτογραφία με τον σκηνοθέτη Λένι Ρίφενσταλ το 1937, αν και μέχρι στιγμής δεν έχουν γίνει ξεκάθαροι οι λόγοι πίσω από αυτή την απόφαση. Ο Μπενίτο Μουσολίνι κυκλοφορούσε μια διάσημη φωτογραφία που τον παρουσίαζε να ιππεύει ένα άλογο ως νικητής – από την οποία είχε αφαιρέσει τον άνθρωπο που… κρατούσε το άλογο. Και ο Κιμ Γιονγκ Ουν φαίνεται ότι χρησιμοποιεί το Photoshop για να… μικρύνει τα αυτιά του.

Όμως όπως δείχνει το παράδειγμα του Στάλιν, η επεξεργασία φωτογραφιών μπορεί να κάνει πολλά περισσότερα από το να βελτιώσει ένα ζευγάρι αυτιά. Μπορεί κυριολεκτικά να σβήσει τους σημερινούς πολιτικούς εχθρούς από την αυριανή καταγεγραμμένη ιστορία – και να κάνει το μέλλον τόσο αναξιόπιστο όσο και το παρόν, γεμάτο με προπαγάνδα και ψεύδη.

Με πληροφορίες από History.com