Από τον πρότυπο αρχαίο Πειραιά στην ημιθανή σύγχρονη Αθήνα

Πέτρος Θέμελης

Ο αρχιτέκτων και πολεοδόμος Πολλίων Βιτρούβιος (80-15 π.Χ.) αφιέρωσε το σύγγραμμά του «Περί Αρχιτεκτονικής» στον πρώτο ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο, νικητή του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στην ιστορική ναυμαχία του 31 π.Χ. στο Ακτιο (δίπλα στη σημερινή Πρέβεζα) και αναμορφωτή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Βιτρούβιος είχε συμβουλευτεί όλα τα σωζόμενα στην εποχή του συγγράμματα ελλήνων φυσικών, αστρονόμων και μαθηματικών και μετέφερε τη συσσωρευμένη επιστημονική γνώση στα δέκα κεφάλαια του βιβλίου του.

Σημαντικά είναι όσα αναφέρει ο ρωμαίος πολεοδόμος στο πρώτο κεφάλαιο σχετικά με την επιλογή της θέσης πόλεων. Επιλέγεται υγιεινή τοποθεσία σε υψηλή θέση, η οποία δεν καλύπτεται από ομίχλη ή πάχνη τον χειμώνα και είναι στραμμένη όχι προς τις ζεστές ή τις κρύες αλλά προς τις ενδιάμεσες περιοχές του ουρανού και δεν γειτνιάζει με ελώδη εδάφη. Ανθυγιεινές θεωρεί και τις παραθαλάσσιες πόλεις εφόσον είναι στραμμένες προς τον Νότο ή τη Δύση, γιατί το καλοκαίρι η νότια περιοχή του ουρανού είναι ζεστή το πρωί και το μεσημέρι, ενώ η δυτική είναι ευχάριστη το πρωί, αλλά ζεστή το μεσημέρι και πυρωμένη το απόγευμα. Κατά την άποψή του, οι συνεχείς εναλλαγές ζέστης και κρύου προξενούν βλάβες στα σώματα των έμβιων όντων, ενώ ανάλογες βλάβες προκαλούνται όταν με τον άνεμο και την αύρα διεισδύει στο σώμα των ανθρώπων η ψυχρότητα της υγρασίας. Οι δρόμοι πρέπει να είναι στραμμένοι προς τις περιοχές των ανέμων έτσι ώστε αυτοί να προσκρούουν στις γωνίες που σχηματίζουν τα κτίρια των κατοικιών για να απωθούνται και να διασκορπίζονται.

Αναπαράσταση {LF}του χτισμένου με το ιπποδάμειο σύστημα αρχαίου Πειραιά με τις οχυρώσεις του

Γενικά όλα τα δημόσια οικοδομήματα μιας αρχαίας πόλης, οι στοές, τα θέατρα, τα στάδια, οι δημόσιες θέρμες, περιελάμβαναν πίνακες ζωγραφικής και εκατοντάδες αγάλματα, επίσης ψηφίσματα και αποφάσεις των εκλεγμένων Αρχών για σημαντικά θέματα, που γίνονταν γνωστά σε όλους τους πολίτες. Χαραγμένα μάλιστα τα ψηφίσματα σε ανθεκτικές στον χρόνο λίθινες στήλες, επιβιώνουν ως τις μέρες μας και μας προσφέρουν όχι μόνο τη συγκίνηση και τη χαρά της πρώτης ανάγνωσης του κειμένου, αλλά και τη γνώση για τα δημόσια και ιδιωτικά πράγματα αλλά και τις διεθνείς πολιτικές και εμπορικές σχέσεις της πόλης.

Είναι προφανές ότι ο πολεοδόμος αναφέρεται σε πόλεις – πρότυπα, χτισμένες με το επιτυχημένο ιπποδάμειο σύστημα και δοκιμασμένο στον Πειραιά, στη Ρόδο, στην Αλεξάνδρεια, στη Μεσσήνη, πόλεις με άνετους ευρείς δρόμους που σχηματίζουν εσχάρα και ορίζουν τα οικοδομικά τετράγωνα, πόλεις βασισμένες στις αρχές της δημοκρατίας, της ισομοιρίας, της ισονομίας και της ισοπολιτείας, με γνώμονα πάντα την υγιεινή και ευχάριστη διαμονή των κατοίκων τους, οι οποίοι δεν κινδυνεύουν να χάσουν τα σπίτια τους και να πνιγούν σε περιπτώσεις θυελλωδών ανέμων και βροχοπτώσεων ή να καούν ζωντανοί έγκλειστοι στα σπίτια τους από εύφλεκτα πεύκα που τους περιβάλλουν.

Τα όσα προτείνει ο αρχιτέκτονας πολεοδόμος Βιτρούβιος δεν έχουν δυστυχώς καμία σχέση με την αυθαίρετη, χαώδη και ανεξέλεγκτη δόμηση της νεοελληνικής κοινωνίας, δόμηση που πραγματοποιείται κατά κανόνα χωρίς σχεδιασμό με τις ευλογίες των εκάστοτε κυβερνώντων και την «εισπρακτική» τους πολιτική, δόμηση ακόμα και πολυτελών κατοικιών σε δασικές περιοχές με τις τραγικές συνέπειες που βιώνουμε κάθε χρόνο, θρηνώντας συχνά και ανυπεράσπιστα θύματα. Η εκατόμβη ανθρώπινων ζωών οφείλεται εν πολλοίς και στην ανικανότητα, την ανευθυνότητα και την αναισθησία των εκάστοτε ιθυνόντων.

Μόλυνση των ποταμών

Η κατάσταση επιδεινώθηκε δραματικά, προστέθηκαν η εγκληματική μόλυνση των ποταμών (όπως της Μαυροζούμενας και του Πάμισου στη Μεσσηνία), της θάλασσας και της ατμόσφαιρας, η μόλυνση του αέρα, τα ανεξέλεγκτα νταμάρια, οι ανοιχτές χωματερές, τα τοξικά απόβλητα, ο Ιλισός και ο Κηφισός που έγιναν υπόνομοι στην Αττική, τα ρεύματα που χτίστηκαν αυθαίρετα, ο Υμηττός που δεν μιλάει πια με κέφι στην καταφαγωμένη Πεντέλη, η αποθέωση του αυτοκινήτου και η αυτοκρατορία του μπετόν αρμέ. Εξακολουθούμε παραδόξως ορισμένοι να ζούμε στην ημιθανή πόλη που λέγεται Αθήνα και να την αγαπάμε μάλιστα. Ζούμε για χρόνια με την ελπίδα και το όνειρο της ανάκαμψης, περιμένουμε τον «Δήμαρχο Μεσσία» που θα τη σώσει, δημιουργώντας πάρκα, κήπους, παιδικές χαρές, ελεύθερες παραλίες, φωτισμένους και καθαρούς δρόμους, που θα γκρεμίσει τα αυθαίρετα, θα μας απαλλάξει απ’
τις χωματερές και τα χαίνοντα νταμάρια, από εναέρια ηλεκτροφόρα καλώδια
που τρίβονται στις κλάρες πεύκων.

Η πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα σήμερα είναι να κατανοήσει ότι ο πλανήτης αποτελεί μια ολότητα, να επινοήσει στρατηγικές που θα αποτρέψουν την περιβαλλοντική και την οικονομική ταυτόχρονα κατάρρευση, να αναπτύξει σχέδιο για τη βιωσιμότητα του πολιτισμού μας και την πορεία προς ένα αισιόδοξο μέλλον. Το πρόβλημα διασάλευσης της ευπαθούς ισορροπίας μεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με την τερατώδη διόγκωση του δεύτερου δεν είναι μόνο ελληνικό ή ευρωπαϊκό, είναι παγκόσμιο και απειλεί την επιβίωση του ίδιου του πλανήτη Γη.

«Οι πελατειακές σχέσεις από συστάσεως του ελληνικού κράτους είναι εκείνες που διαμόρφωσαν τη βαθύτατα πωρωμένη σχέση του Δημοσίου με τους πολίτες, οι βραχυπρόθεσμες επιτυχίες κοντόφθαλμων συναλλαγών διαμόρφωσαν τη μεσοπρόθεσμα αποκρουστική εικόνα του Ελληνα ως ανακόλουθου κατεργάρη… Αν επιμένεις να διακηρύττεις την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς, αν νοιάζεσαι και μάχεσαι με πάθος για την προστασία του περιβάλλοντος και να στιγματίζεις παραβάτες και καταστροφείς…, όταν κάνεις πολυετείς αγώνες για θέματα που θίγουν συμφέροντα, συχνά ενοχλείς και γίνεσαι στόχος… Ομως, ό,τι και να λέμε, αξίζει να είμαστε Ελληνες, αξίζει ο κόπος, η μάχη με τα προβλήματα και τα εμπόδια…» (Κώστας Καρράς, «Ημιτελές τοπίο», εκδ. Ωκεανίδα, 2011).

Ο Πέτρος Θέμελης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, διευθυντής του προγράμματος ανασκαφής στην αρχαία Μεσσήνη