Τι έκανες στον πόλεμο Γερμανική Σχολή Αθηνών;

Τι έκανες στον πόλεμο μπαμπά; Το βασανιστικό ερώτημα για όλες τις οικογένειες στη μεταπολεμική Γερμανία μπαίνει εξίσου πιεστικό και για οργανωμένους θεσμικούς φορείς. Επιτροπές ιστορικών ανέλαβαν και συνεχίζουν να επεξεργάζονται το παρελθόν δημόσιων οργανισμών και ιδιωτικών επιχειρήσεων στη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η Γερμανική Σχολή Αθηνών (ΓΣΑ) ερευνά η ίδια – για την ακρίβεια οι μαθητές της – το παρελθόν της σχολής τη δύσκολη αυτή περίοδο από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933 μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με το πρόγραμμα «Η ΓΣΑ θυμάται» πήρε μέρος σε εκπαιδευτικό διαγωνισμό που προκήρυξε το 2019 ο γερμανός υπουργός Εξωτερικών Χάικο Μάας, στον οποίο συμμετείχαν οι Γερμανικές Σχολές από 58 χώρες. Το πρόγραμμα της ΓΣΑ απέσπασε ένα από τα τέσσερα ισότιμα βραβεία που ανακοινώθηκαν την περασμένη εβδομάδα.

«Εχει μεγάλη σημασία για τους μαθητές που συμμετείχαν, την ομάδα του προγράμματος και τη ΓΣΑ. Είναι αναγνώριση της δουλειάς τους, και ένα σημαντικό σύμβολο για μας ότι με την έρευνα και την ψηφιακή επεξεργασία της ιστορίας της ΓΣΑ είμαστε στον σωστό δρόμο», λέει η υπεύθυνη του προγράμματος, Ρεγκίνα Βίζινγκερ, στα «ΝΕΑ». Είναι, προσθέτει, «ενθάρρυνση και ενίσχυση να συνεχίσουμε αυτόν τον δρόμο».

Η Βίζινγκερ είναι ιστορικός, διδάσκει στη ΓΣΑ, μαζί με τη φιλόλογο Ελενα Κουμεντάκου, είχε την καθοδήγηση της ομάδας εργασίας με 13 μαθητές και μαθήτριες Α’ και Β’ τάξης Λυκείου. Με την καθοριστική συμβολή του δρος Νικόλαου Αποστολόπουλου, επίτιμου καθηγητή του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου (FU), δημιουργήθηκε η διαδραστική ιστοσελίδα «Η ΓΣΑ θυμάται» (das-erinnert.org), όπου παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας των μαθητών για το παρελθόν της σχολής τους. Οι μαθητές της ομάδας αναζήτησαν στοιχεία σε πρωτογενείς ιστορικές πηγές. Ξεσκόνισαν το αρχείο της σχολής τους, πήραν συνεντεύξεις με μαθητές εκείνης της περιόδου, κατέγραψαν τα αποτελέσματα των συναντήσεών τους με αντίστοιχες ομάδες από το Λύκειο του Διστόμου και το σχολείο Φριτς Κάρσεν του Βερολίνου.

Στόχος, λέει η Βίζινγκερ, δεν ήταν μόνον η ιστορική έρευνα, αλλά και ο συσχετισμός της ιστορικής γνώσης με το παρόν, η αντιπαράθεση με τα σύγχρονα φαινόμενα βίας, κατοχής, αντισημιτισμού και εν τέλει η ενίσχυση της δημοκρατικής συνείδησης των νέων.

Η Ρεγκίνα Βίζινγκερ κουβαλάει την εμπειρία πολλών χρόνων ενασχόλησης με προγράμματα ανταλλαγής μαθητών. Η ΓΣΑ είχε ξεκινήσει από το 2002 συνεργασία με τα Καλάβρυτα, η οποία όμως διακόπηκε απότομα το 2012 μέσα στο βαρύ κλίμα που είχε δημιουργηθεί για τις ελληνογερμανικές σχέσεις στο αποκορύφωμα της οικονομικής κρίσης. Ωστόσο, συνεχίστηκε και εντατικοποιήθηκε περισσότερο η συνεργασία με το Λύκειο του  Διστόμου. Οι μαθητές της ΓΣΑ γνώρισαν τους συμμαθητές τους από το μαρτυρικό χωριό, το οποίο πυρπολήθηκε και 218 κάτοικοί του εκτελέστηκαν τον Ιούνιο του 1944. Ηρθαν αντιμέτωποι με την ιστορία των θυμάτων, άκουσαν από τους συμμαθητές τους τι άφησε πίσω της η ναζιστική θηριωδία στο Δίστομο.

Το πέπλο σιωπής που έπεσε στη Γερμανία μετά το τέλος του πολέμου για τα εγκλήματα που είχαν γίνει στη ναζιστική περίοδο κάλυπτε και την ιστορία της ΓΣΑ. Την περίοδο εκείνη ήταν στην καρδιά της κατεχόμενης Αθήνας, σε ελάχιστη απόσταση από τα άλλα στρατιωτικά και διοικητικά κέντρα των γερμανών κατακτητών. «Υπήρξαν μεμονωμένες περιπτώσεις ενασχόλησης με την ιστορία της ΓΣΑ, αλλά ποτέ δεν έγινε πραγματικά θέμα της σχολικής κοινότητας και σε καμία περίπτωση μέρος του σχολικού, εκπαιδευτικού προγράμματος», λέει η Βίζινγκερ.  Ηδη από το 1933 με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, η ΓΣΑ όπως και όλες οι αντίστοιχες γερμανικές σχολές σε άλλες χώρες εργαλειοποιήθηκαν από το ναζιστικό καθεστώς, εντάχθηκε στον μηχανισμό ιδεολογικής προώθησης του εθνικοσοσιαλισμού. Από το 1941 και μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η ΓΣΑ αποτέλεσε ουσιαστικά μέρος της κατοχικής μηχανής των Γερμανών στην Αθήνα. Αυτό θα παραμείνει ένα στίγμα στην ιστορία της σχολής.

Η ΓΣΑ είχε τα δικά της θύματα, εκπαιδευτικούς όπως ο Ερνστ Λιχτενστάιν, που είχε εβραϊκές ρίζες και εκδιώχθηκε από τη Σχολή το 1935. Αλλά είχε και θύτες, λέει η Βίζινγκερ. Ο Χανς Βέντε, εκπαιδευτικός στη ΓΣΑ μεταξύ 1934-1939, επέστρεψε στην κατεχόμενη Ελλάδα το 1941 ως ειδικός σε θέματα τραπεζών στο διοικητήριο της Βέρμαχτ στο σημερινό Πανόραμα Θεσσαλονίκης. Μιλούσε ελληνικά, ήταν και διερμηνέας στις ανακρίσεις συλληφθέντων ανταρτών, έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εντοπισμό ανταρτικών ομάδων και στον σχεδιασμό γερμανικών αντιποίνων με θύματα τον άμαχο πληθυσμό.

Το αρχείο της ΓΣΑ έβγαλε στην επιφάνεια και άλλες πτυχές της στάσης των εκπαιδευτικών υπό συνθήκες εκτάκτου ανάγκης και πολέμου. Για παράδειγμα, τα γράμματα συζύγων των εκπαιδευτικών από τη Γερμανία, όπου ρωτούσαν για τις συνθήκες διαβίωσης στην Αθήνα, τις δυνατότητες να βρεθούν σπίτια με οικογένειες και παιδιά. «Εγραφαν για τετριμμένα, αλλά δεν ρωτούσαν τι κάνουν οι γερμανοί κατακτητές στην Ελλάδα», λέει η Βίζινγκερ. «Αλλά και οι εκπαιδευτικοί δεν κοιτούσαν ιδιαίτερα τι συνέβαινε γύρω από τη νησίδα της ΓΣΑ στην Αθήνα», προσθέτει. «Ηταν αδύνατο να μην είχαν δει τα κάρα με τους νεκρούς από την πείνα στην Κατοχή». Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για τους  έλληνες εκπαιδευτικούς της ΓΣΑ εκείνη την περίοδο.

Στη δεκαετία του ’30 η ΓΣΑ ήταν από τις πιο άρτιες και προχωρημένες σχολικές μονάδες της Ελλάδας με εργαστήρια, τηλεσκόπιο και μάθημα βιολογίας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που ήταν η μεγάλη καινοτομία της εποχής.

Σήμερα πρωτοστατεί στην ενασχόληση με το δύσκολο και τραυματικό παρελθόν της στη μεταφορά της γνώσης στους μαθητές με τις πιο σύγχρονες μεθόδους εκπαίδευσης και την αξιοποίηση νέων εργαλείων της ψηφιακής εποχής. Στο πλαίσιο του προγράμματος, οι μαθητές της ΓΣΑ και του Λυκείου του Διστόμου ταξίδευσαν μαζί στο Βερολίνο, επισκέφθηκαν αρχεία και το μεγαλύτερο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης γυναικών στο Ράβενσμπρουκ, γνώρισαν το πρόγραμμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» (MOG) με μαρτυρίες επιζώντων στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο FU.

Νά μάθουν

Ο υπεύθυνος του προγράμματος, επίτιμος καθηγητής του FU, Νίκος Αποστολόπουλος, μιλάει με θέρμη για το ενδιαφέρον των μαθητών να ακούσουν, να δουν, να μάθουν. Σ’ αυτούς άλλωστε – εκτός από τους ιστορικούς – απευθύνεται το πρόγραμμα συγκέντρωσης 93, μέχρι σήμερα, μαρτυριών επιζώντων της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. «Θέλουμε να δώσουμε μία νέα χροιά στη διδασκαλία της ιστορίας στα σχολεία χρησιμοποιώντας για τις μαρτυρίες τα ηλεκτρονικά πολυμέσα», λέει ο Αποστολόπουλος. Η στρατηγική στον σχεδιασμό της ιστοσελίδας ήταν να καταγραφούν τα πάντα ψηφιακά για να μπορεί να συνεχιστεί το έργο, όταν τελειώσει το πρόγραμμα, εξηγεί. Του έκανε εντύπωση ότι τα παιδιά ενδιαφέρονταν όχι μόνον για τη γενική ιστορική γνώση, αλλά «ήθελαν να μάθουν για την ιστορία του σχολείου τους, την οποία εκλαμβάνουν ως προσωπική τους υπόθεση».

Και για εκπαιδευτικούς της ΓΣΑ που εργάστηκαν στο πρόγραμμα ήταν μεγάλη πρόκληση η εμπλοκή και ενασχόληση μαθητών σε ένα τόσο μεγάλο και σημαντικό πρόγραμμα. «Αυτή η διαδικασία έχει ουσιαστικά αποτελέσματα καθώς οι μαθητές πέρα από τη στενή έννοια της τάξης και του σχολικού εγχειρίδιου δραστηριοποιούνται και διαμορφώνουν σταδιακά την κρίση τους και η μάθηση γίνεται βιωματική», λέει η Ελενα Κουμεντάκου, φιλόλογος στη ΓΣΑ. «Μέσα από το πρόγραμμα φάνηκε πώς η τεχνολογία μπορεί να ενταχθεί και να βοηθήσει την εκπαιδευτική διαδικασία», προσθέτει. Με τις επισκέψεις σε χώρους μνήμης οι μαθητές συνδύασαν τη λογική θεώρηση των πραγμάτων με τη γνώση που έχουν αποκτήσει σε σχέση με τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο που μελετούσαν. Συνδύασαν επίσης «τη συναισθηματική φόρτιση που έφερε η επαφή τους με το συγκεκριμένο αντικείμενο, με τη μελέτη των πρωτογενών πηγών».

Εντύπωση έκανε στη φιλόλογο «ο σεβασμός και η ενσυναίσθηση» με την οποία τα παιδιά προσέγγισαν στις συνεντεύξεις μία διαφορετική γενιά. Είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις επισκέψεις σε ιστορικούς τόπους, την ενασχόληση με το αρχειακό υλικό που πήραν από την ΕΡΤ, την επίσκεψη στο Μουσείο Μπενάκη, την επαφή με τον συλλέκτη Βύρωνα Μίττο, ο οποίος διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό υλικό από την περίοδο της Κατοχής.

Ειδικά για τη συνεργασία της Γερμανικής Σχολής με το Λύκειο του Διστόμου η Ελενα Κουμεντάκου σημειώνει ότι ήταν για την ίδια «έκπληξη το γεγονός ότι υπήρξε μία σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς των δύο σχολείων». Θεωρεί πολύ σημαντική την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των παιδιών των δύο σχολείων, τη δυνατότητα να εκφράζουν τις σκέψεις, τους προβληματισμούς τους, ανεξαρτήτως αν συμφωνούν ή διαφωνούν, σε ένα περιβάλλον διαλόγου. «Ηταν και για τους μαθητές μία άσκηση δημοκρατίας», λέει η Κουμεντάκου.

Το πρόγραμμα «Η ΓΣΑ θυμάται» είχε ιδιαίτερη σημασία και για το πανεπιστήμιο FU του Βερολίνου. «Καταφέραμε, ο στόχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας με ψηφιακά μέσα και ο συνδυασμός της συμβατικής διδασκαλίας και των ψηφιακών μέσων να μη μείνει στο στάδιο του σχεδιασμού και της δοκιμής, αλλά να γίνει πράξη και να μετουσιωθεί σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα που έχει διάρκεια», λέει ο καθηγητής Αποστολόπουλος.

Επιστημονικό κίνητρο

Το κίνητρο για τη δραστηριοποίησή του στο πρόγραμμα ήταν επιστημονικό. Αλλά το αποτέλεσμα της έρευνας έχει και μια προσωπική πτυχή. Ο ίδιος είναι απόφοιτος της ΓΣΑ και έχει τώρα την ικανοποίηση ότι κατανόησε πράγματα που δεν γνώριζε ως μαθητής στη ΓΣΑ στη δεκαετία του 1960. «Ποτέ δεν μας μιλούσαν οι δάσκαλοι για το παρελθόν. Μέσα από το πρόγραμμα έμαθα και εγώ τι ήταν η Γερμανική Σχολή εκείνη την εποχή, κάτι που ποτέ δεν μου είχαν πει όσο ήμουν μαθητής της σχολής», λέει ο Αποστολόπουλος.

Η πανδημία του κορωνοϊού δυσκόλεψε τη συνεργασία των μαθητών και συντελεστών του προγράμματος, ακύρωσε την προγραμματισμένη επίσκεψη της ομάδας στο Δίστομο. Αλλά κατάφεραν με κλειστό σχολείο να συνεχίσουν τη συνεργασία τους ψηφιακά και να ολοκληρώσουν το πρόγραμμα τον Οκτώβριο.

Το πρόγραμμα θα συνεχιστεί. Με το χρηματικό έπαθλο του βραβείου, φέτος μία νέα ομάδα μαθητών θα προσθέσει το δικό της λιθαράκι στην επεξεργασία της ιστορίας. Και αυτό είναι το σημαντικότερο. Γιατί η ιστορία δεν τελειώνει, όπως και η αναζήτηση απάντησης στο ερώτημα: Τι έκανες στον πόλεμο μπαμπά;

Γιώργος Παππάς

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ