Ιδιωτικοποίηση της λογοκρισίας

Η μεγάλη αναστάτωση που προέκυψε με αφορμή τους περιορισμούς που επιβάλλουν μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε προσωπικές σελίδες και αναρτήσεις που αναφέρονται στην απεργία πείνας του Δημήτρη Κουφοντίνα, επειδή «παραβιάζουν τους όρους της κοινότητας», επανέφεραν στο προσκήνιο τα προβλήματα που δημιουργεί το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος αυτού που αποτελεί τη σφαίρα της δημοσιότητας διαμεσολαβείται από τις μεγάλες τεχνολογικές επιχειρήσεις που ελέγχουν τις σχετικές πλατφόρμες.

Από το κυνήγι των fake news στη σίγαση ακόμη και του ίδιου του Τραμπ

Ανάλογα προβλήματα υπάρχουν και σε άλλες χώρες, ιδίως από τη στιγμή που οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης εξελίχθηκαν σε μια βασική πηγή ενημέρωσης με έρευνες να δείχνουν ότι η πλειοψηφία των ερωτώμενων λαμβάνουν την πληροφόρησή τους από αυτές. Ρόλο σε αυτό έπαιξε και το γεγονός ότι στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 2010 κυριάρχησε μια εκτίμηση ότι η διασπορά πλαστών ειδήσεων και «θεωριών συνωμοσίας» αποτελούσε και πλευρά ενός αναδυόμενου «Νέου Ψυχρού Πολέμου». Βέβαια η πραγματική κλίμακα αλλά και επίπτωση τέτοιων πρακτικών παραμένει ένα ερώτημα, ιδίως εάν αναλογιστούμε ότι μορφές μονοσήμαντης και εν τέλει παραπλανητικής ενημέρωσης διαχέονται από όλες τις πλευρές των τρεχουσών γεωπολιτικών διαιρέσεων, ενώ η απήχηση των «θεωριών συνωμοσίας» ιστορικά δεν εξαρτάται μόνο από την κλίμακα της διάδοσής τους αλλά και από τον τρόπο που συγκεφαλαιώνουν βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις.

Το αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν ο πρόσφατος αποκλεισμός – και μάλιστα δια βίου – του τέως αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ από τη χρήση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης, μετά τα όσα συνέβησαν στο Καπιτώλιο στην Ουάσιγκτον στις 6 Ιανουαρίου 2021, στο βαθμό που θεωρήθηκε υπεύθυνος για προτροπή στις βίαιες ενέργειες, κίνηση που από άλλους θεωρήθηκε ως αναγκαία κίνηση για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και από άλλους οριακή επιλογή λογοκρισίας.

Ψηφιακός καπιταλισμός

Τα ζητήματα αυτά επανέφεραν στο προσκήνιο τα ζητήματα που αφορούν τόσο την πολιτική οικονομία όσο και την πολιτική λειτουργία των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης. Χαρακτηριστική μορφή του σύγχρονου ψηφιακού καπιταλισμού στηρίζονται στη μοναδική δυνατότητα να μετατραπούν σε πεδίο οικονομικής αξιοποίησης τα ίδια τα δεδομένα από τις κοινωνικές αλληλοδράσεις, καταναλωτικές προτιμήσεις, συμπεριφορές των χρηστών, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα και ένα πρωτοφανές πεδίο καταγραφής και συνάμα επιτήρησης των χρηστών και των διαρκών ψηφιακών ιχνών που αφήνουν.

Από την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας…

Όμως, ταυτόχρονα συγκροτούν και την ίδια τη σύγχρονη δημόσια σφαίρα, δηλαδή το χώρο όπου διακινούνται ιδέες, απόψεις και πληροφορίες, δηλαδή το βασικό πεδίο όπου όχι μόνο διαμορφώνεται μια γνώμη για το τι συμβαίνει αλλά εξελίσσεται και η διαπάλη ανάμεσα σε διαφορετικές απόψεις, ιδεολογίες, πολιτικές στρατηγικές. Μόνο που αυτό με τη σειρά του σημαίνει μια εντυπωσιακή ιδιωτικοποίηση αυτής της δημόσιας σφαίρας, εφόσον αυτή εξαρτάται από τις επιλογές μεγάλων ιδιωτικών πλατφορμών. Προφανώς και ούτως ή άλλως τα μέσα ενημέρωσης, ξεκινώντας από τις εφημερίδες, επίσης ήταν ιδιωτικές επιχειρήσεις. Όχι όμως το πεδίο της συζήτησης, η ίδια η δημοσιότητα και η υλική τεχνολογική της υποδομή. Αυτό είναι η καθοριστική τομή.

 …στην ιδιωτικοποίηση της λογοκρισίας

Και το πρόβλημα είναι ακριβώς η ιδιωτικοποίηση της λογοκρισίας, δηλαδή η παράδοση του ελέγχου της δημόσια σφαίρας σε ιδιωτικές πολυεθνικές επιχειρήσεις που είναι εξ ορισμού πέραν των εγγυήσεων που κατοχυρώνουν θεμελιώδη δικαιώματα, που δεν μπορούν να τα υποκαταστήσουν οι «όροι της κοινότητας», ιδίως από τη στιγμή που κάνοντας χρήση μιας ιδιωτικής πλατφόρμας ο πολίτης αποδέχεται τη ρυθμιστική αρμοδιότητα της ιδιωτικής επιχείρησης. Στην πραγματικότητα στο όνομα της καταπολέμησης των fake news διαμορφώνεται συνθήκη μιας πολύ πιο εκτεταμένης και ανεξέλεγκτης χειραγωγήσης όχι απλώς της πληροφορίας αλλά της ίδιας της δημόσιας σφαίρας.

Ο πραγματικός περιορισμός της ελευθερίας του λόγου

Ρόλο σε αυτό έπαιξε και ο μετασχηματισμός της έννοιας της αποδεκτής ελευθερίας του λόγου και σε θεσμικό επίπεδο. Από τη συστηματική προσπάθεια να περιοριστεί η «υπεράσπιση της τρομοκρατίας» (συχνά με ασαφή όρια ως προς το ορίζεται και η υπεράσπιση και η «τρομοκρατία») έως την πρόσφατη συζήτηση στη Γαλλία για την καταπολέμηση του υποτιθέμενου «ισλαμικού σεπαρατισμού», τα παραδείγματα που παραπέμπουν σε μια διαρκή προσπάθεια περιορισμού του πολιτικού λόγου που θεωρείται αποδεκτός, συμπεριλαμβανομένων και πολιτικών αιτημάτων ή νομοθετικών πρωτοβουλιών για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που με τη σειρά τους έδωσαν «πράσινο φως» για εκδοχές ψηφιακής λογοκρισίας.

Είναι μάλιστα αυτό το σημείο που μας δείχνει ότι όσο επείγον είναι να αναλογιστούμε τις επιπτώσεις που έχει η εκχώρηση του δικαιώματος ρύθμισης της ελευθερίας του λόγου σε ιδιωτικές εταιρείες και τους αλγόριθμούς τους (ή τους ανώνυμους ελεγκτές περιεχομένου), άλλο τόσο επείγον είναι να μην παραβλέψουμε ότι η τρέχουσα διαρκής αυταρχική θωράκιση των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών επίσης αποκτά ολοένα και περισσότερο και μια έντονα λογοκριτική διάσταση, διαμορφώνοντας νέα «εγκλήματα σκέψης».

Για μια νέα δημοσιότητα

Η όλη συνθήκη επιβάλλει ταυτόχρονα την αναζήτηση όρων ώστε να κατοχυρωθούν εκ νέου ψηφιακοί (και όχι μόνο) δημόσιοι χώροι διαλόγου αλλά και διακίνησης πληροφορίας και γνώμης, απαλλαγμένοι από το διαρκή κίνδυνο παρέμβασης των εταιρικών λογοκριτών, όσο όμως και την επανεκτίμηση κρίσιμων δεξιοτήτων ως συστατικών της έννοιας του ενεργού πολίτη, όπως είναι η αναζήτηση της γνώσης, της πληροφορίας και της ανάλυσης με ενεργητικό τρόπο και όχι με βάση το τι εμφανίζεται σε ένα timeline.