«Η φιλοσοφία είναι επίκαιρη σήμερα όσο ήταν στην εποχή του Σωκράτη»

Το γραφείο του Θεοδόση Πελεγρίνη, στο κέντρο της Αθήνας, δεν προδίδει πως στεγάζει έναν τέως πανεπιστημιακό. Περισσότερο φέρνει σε γραφείο ενός καλλιτέχνη με τα πόστερ εκθέσεων, θεατρικών παραστάσεων και τους πίνακες ζωγραφικής. Καθόλου τυχαίο. Για τούτη την εφημερίδα πριν από πολλά χρόνια κάλυψα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών θεατρικό στο οποίο πρωταγωνιστούσε ο ίδιος και για πολλά χρόνια ανέβαιναν παραστάσεις του με θέμα πάντα τη φιλοσοφία – ακόμη και σε εστιατόριο – μπαρ του Κολωνακίου! Ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας, κάποτε πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ακόμη και υπουργός για ένα διάστημα, ο Πελεγρίνης δοκιμάζεται σε όλα τα είδη γραφής με μια βασική έγνοια: τα βασικά φιλοσοφικά ρεύματα να επαναπροσεγγισθούν για τον ευρύ κόσμο. Σε αυτή την κατεύθυνση μας έχει παραδώσει οριστικά και το ογκώδες Λεξικό Φιλοσοφίας, καρπό εργασίας 18 μηνών με ολοήμερη γραφή και έρευνα. Και τα δύο πρόσφατα νέα βιβλία του από τις εκδόσεις Παπαζήση, που ήταν απλώς και μόνον η αφορμή για τη σημερινή «4η Εντολή», ξεδιπλώνουν αυτή την πρόθεση.

Είχατε γράψει πριν από πολλά χρόνια για τη διδασκαλία εκ του μακρόθεν. Μήπως τώρα που αρχίζουμε να το ζούμε η ενσώματη παρουσία του φοιτητή – δασκάλου τελικά ως ζεύγους ιδεών και γνώσης είναι αναντικατάστατη;

Πράγματι, πριν από 30 και πλέον χρόνια σε ένα συνέδριο για το μέλλον της εκπαίδευσης είχα επισημάνει, βλέποντας την ψηφιακή εξέλιξη, ότι δεν είναι μακριά η εποχή που το πανεπιστήμιο ως χώρος συνύπαρξης φοιτητών και δασκάλων θα καταστεί περιττό, καθώς θα είναι δυνατόν πρόσωπα που βρίσκονται σε διαφορετικά μήκη και πλάτη του πλανήτη μας να διαλέγονται μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών τους. Για το κράτος, η συντήρηση ενός πανεπιστημίου είναι ένα δυσβάσταχτο οικονομικό βάρος και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι ένας τρόπος να απαλλαγεί το κράτος από το βάρος αυτό, χωρίς να τεθεί σε κίνδυνο η απόκτηση της γνώσης που προσφέρει το πανεπιστήμιο. Η πανδημία πoυ διερχόμαστε προσφέρεται σαν μια «ευκαιρία» στο κράτος να προχωρήσει προς την κατεύθυνση αυτή. Πέρυσι την άνοιξη το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, χωρίς να είναι γνωστό αν θα συνεχιστεί η πανδημία, έσπευσε να ανακοινώσει ότι θα διατηρήσει την εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Να το εκλάβουμε αυτό σαν ένα πρώτο βήμα καθιέρωσης της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης; Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι το ψηφιακό πανεπιστήμιο, ας το ονομάσω έτσι, θα είναι καλύτερο ή χειρότερο από το πανεπιστήμιο όπως εξελίχθηκε από την ίδρυσή του κατά τον Μεσαίωνα κι έφτασε ως τις μέρες μας. Θα πρόκειται απλώς για ένα διαφορετικό είδος εκπαιδευτηρίου, δεδομένου ότι το «πανεπιστήμιο», ως προερχόμενο ετυμολογικά από το λατινικό universitas, παραπέμπει στην κοινότητα, σε έναν χώρο ζωντανής συνάντησης φοιτητών και καθηγητών, κοινότητα την οποία ως εκ της φύσεώς του δεν περιλαμβάνει στη δικαιοδοσία του το ψηφιακό εκπαιδευτήριο.

Πώς θα ήταν, λοιπόν, για σας το ιδανικό πανεπιστήμιο του μέλλοντος;

Δεν ξέρω αν, όπως σας εξήγησα, θα υπάρχει καν στο μέλλον πανεπιστήμιο με τον τύπο που δημιουργήθηκε και επεβλήθη στην κοινωνία, για να σας πω ποια θα μπορούσε να είναι και η ιδανική μορφή του.

Η κυβέρνηση θεωρεί πως διευθέτησε την ανομία εντός ΑΕΙ με τις πρωτοβουλίες της, η αντιπολίτευση πως απλώς προχώρησε μια αστυνομικού τύπου νέα συνθήκη. Πού είναι η αλήθεια;

Να συμφωνήσουμε, πρώτα απ’ όλα, ότι η ανομία δεν έχει θέση στα πανεπιστήμια και ότι όποτε αυτή εκδηλώνεται είναι καταδικαστέα και εξοβελιστέα. Το ερώτημα είναι με ποιον τρόπο μπορεί να εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία των ΑΕΙ. Ο ένας τρόπος, που επιχειρεί να επιβάλει η κυβέρνηση με την πλειονοψηφία που διαθέτει στη Βουλή, είναι να ανατεθεί η προστασία των ΑΕΙ στην Αστυνομία. Τα πρώτα σημάδια όμως εφαρμογής του νόμου που εισηγείται την είσοδο της Αστυνομίας στα πανεπιστήμια κάθε άλλο παρά πείθουν για την αποτελεσματικότητά του. Με την εισβολή της Αστυνομίας στο ΑΠΘ πρόσφατα, προκειμένου να συλληφθούν οι φοιτητές που κατέλαβαν το Κτίριο Διοίκησης του Πανεπιστημίου, όχι μόνο δεν λύθηκε η κατάληψη, αλλά οι καταλήψεις με κύριο αίτημα την κατάργηση της αστυνόμευσης στα ΑΕΙ επεκτάθηκαν σε δύο άλλα μεγάλα πανεπιστήμια της χώρας, και ποιος ξέρει πού θα πάει τελικά το πράγμα. Ο άλλος τρόπος, στον αντίποδα της προσπάθειας αστυνόμευσης των ΑΕΙ, που, κατά τη γνώμη μου, είναι αποτελεσματικός και συνάδει προς το συνταγματικά κατοχυρωμένο αυτοδιοίκητο των ΑΕΙ, είναι να διατεθούν στα ΑΕΙ το απαραίτητο προσωπικό φύλαξης και οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι, ώστε μόνα τους αυτά, με δική τους ευθύνη, να εξασφαλίζουν την ομαλή λειτουργία τους. Οίκοθεν νοείται ότι, παράλληλα, θα πρέπει να προβλέπονται τόσο η λογοδοσία των ΑΕΙ όσο και οι σχετικές κυρώσεις σε αυτά στην περίπτωση που αποτύχουν στην πάταξη της ανομίας από τους κόλπους τους.

Θέλω να πάμε σε ένα ακόμη θέμα της επικαιρότητας. Τι πιστεύετε για το ελληνικό κίνημα #MeToo;

Δεν μπορώ παρά να το βλέπω θετικά, στον βαθμό που δίνει τη δυνατότητα να αποκαλυφθούν επαίσχυντες συμπεριφορές που απάδουν προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αξία του προσώπου. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας παρασύρει μέχρι του σημείου να διαγράψουμε αξιόλογα έργα τέχνης. Ο κόσμος μας, επειδή δεν είναι λίγοι οι επιλήψιμου ήθους άνθρωποι που μεγαλούργησαν στην τέχνη, θα γίνει απείρως φτωχότερος. Ούτε ευθύνεται το θέατρο, που έχει μπει στο στόχαστρο λόγω της ανάρμοστης συμπεριφοράς δημιουργών του, για να το πυροβολούμε.

Συγγράψατε προσφάτως δύο βιβλία στις εκδόσεις Παπαζήση. Ενα θεατρικό, «Το Κορίτσι – Βασιλιάς και το άδοξο τέλος του Καρτέσιου», κι ένα δοκίμιο σκέψεων, τις «Γνώμες». Δίνετε από παλιά την εντύπωση πως ισορροπείτε μεταξύ διδασκαλίας και τέχνης. Η τέχνη ή το θέατρο, αν θέλετε, είναι μια αφορμή για να μιλήσετε επιστημονικά; Π.χ., στο θεατρικό σας μιλάτε για τον Καρτέσιο με όχημα τη δραματουργία…

Εχω αναλώσει δεκαετίες ολόκληρες της ζωής μου στη διδασκαλία της φιλοσοφίας, ενώ εδώ και δεκαπέντε και πλέον χρόνια ασχολούμαι ενεργώς στο θέατρο. Η διττή αυτή ενασχόλησή μου δεν συνιστά απλώς μια απόπειρα προσωπικής ευχαρίστησης, αλλά υπαγορεύεται από μια εκλεκτική συγγένεια μεταξύ των δύο αυτών τομέων του πνεύματος, που, όπως λέει ο Νίτσε, αποτελούν τα δύο μεγαλύτερα πολιτιστικά επιτεύγματα των Ελλήνων. Τόσο το θέατρο όσο και η φιλοσοφία στηρίζονται στον διάλογο, που, κατά τη γνώμη μου, συνιστά την πεμπτουσία του ελληνικού πολιτισμού. Στο θέατρο προδήλως ο διάλογος διεξάγεται μεταξύ των προσώπων που δρουν επί σκηνής. Ακόμη κι αν πρόκειται για μονόλογο ο ηθοποιός διαλέγεται με το κοινό. Η φιλοσοφία, επίσης, από την ώρα που εμφανίστηκε στο προσκήνιο του πολιτισμού διεξάγεται και αναπτύσσεται μέσω των σχολών, που συγκροτούν κοινότητες ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα, όπως, ας πούμε, η Σχολή της Μιλήτου, η Σχολή της Εφέσου, η Ακαδημία του Πλάτωνος, το Λύκειο του Αριστοτέλη, η Σχολή του Επικούρου, ο Νεοπλατωνισμός, η Φαινομενολογία, ο Υπαρξισμός ή η Αναλυτική Φιλοσοφία. Ο Πλάτων αποκάλεσε τη φιλοσοφία διαλεκτική, την οποία όριζε ως το δούναι και δέξασθαι τον λόγο – το να λες δηλαδή την άποψή σου δίνοντας το δικαίωμα στον άλλο να πει τη δική του γνώμη.

Εχετε γράψει ένα εμβληματικό λεξικό για την παγκόσμια φιλοσοφία. Μπαίνω στον πειρασμό να σας ρωτήσω αν σήμερα, με την αλματώδη ανάπτυξη της επιστήμης, έχει θέση στη ζωή μας η φιλοσοφία.

Θα σας έλεγα ότι η φιλοσοφία έχει τη θέση που είχε πάντα στη ζωή του ανθρώπου, ότι είναι το ίδιο επίκαιρη σήμερα όσο ήταν και στην εποχή του Σωκράτη. Κι αυτό γιατί ο στόχος της φιλοσοφίας είναι διαφορετικός από τον στόχο της επιστήμης. Η επιστήμη έχει ως στόχο να μας αποκαλύψει τι ισχύει στην πραγματικότητα. Από την άποψη αυτή, η επιστήμη, αποκαλύπτοντάς μας νέες πτυχές της πραγματικότητας, ξεπερνιέται διαρκώς αφ’ εαυτής από τον χρόνο.

Η βιολογία του 19ου αιώνα θεωρείται ξεπερασμένη σε σχέση προς τα επιτεύγματα της βιολογίας των τελευταίων 50 χρόνων. Το μυαλό όμως του ανθρώπου, έλεγε ο Βαλερί, είναι ευρύτερο από το Σύμπαν ολόκληρο, υπό την έννοια ότι μας επιτρέπει να σκεφτούμε και πράγματα που, όπως π.χ. οι γοργόνες, δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα μεν, αλλά θα μπορούσαν να υπάρχουν, ή να μας υποδείξει τι θα μπορούσε ή τι θα έπρεπε να ισχύει. Ετσι, ένας προγενέστερος φιλόσοφος δεν είναι ξεπερασμένος σε σχέση προς έναν μεταγενέστερο φιλόσοφο, αν ο προγενέστερος φιλόσοφος συμβαίνει να έχει ευρύτερο ορίζοντα σκέψης από τον μεταγενέστερο. Ο Καρτέσιος, ασφαλώς, ζώντας τον 17ο αιώνα, είχε, χάρη στην εξέλιξη της επιστήμης, πληρέστερη αντίληψη του κόσμου από εκείνη που είχε ο Πλάτων, δίχως αυτό να σημαίνει ότι ο Πλάτων ήταν ξεπερασμένος φιλόσοφος σε σχέση προς τον Καρτέσιο. Ο Γουάιτχεντ, εξέχων φιλόσοφος του 20ού αιώνα, είπε χαρακτηριστικά ότι όλη η φιλοσοφία μετά τον Πλάτωνα δεν είναι παρά υποσημειώσεις στον Πλάτωνα. Με δυο λόγια, θέλω να πω ότι η φιλοσοφία δεν γερνάει, υπό την έννοια ότι το κριτήριο της αξίας ενός φιλοσόφου δεν είναι ο χρόνος που, κυλώντας, μας αφήνει πίσω του, αλλά η ευρύτητα και η επινοητικότητα του νου του.

Ποιος είναι ο δικός σας φιλόσοφος, αλήθεια;

Δεν θα μπορούσα να σας πω έναν φιλόσοφο ως πρότυπό μου. Υπάρχουν πλευρές φιλοσόφων που με συναρπάζουν: η αυστηρότητα του Καντ στη ζωή του, ο οποίος όταν έβγαινε για τον απογευματινό του περίπατο οι νοικοκυρές έβαζαν τα ρολόγια τους στις έξι η ώρα, η ανεκτικότητα του Σπινόζα που φρόντιζε επιμελώς να μη γελάει ούτε να κλαίει ούτε να μισεί με τις ανθρώπινες πράξεις, αλλά μόνο να καταλαβαίνει, το μεγαλείο του Ιερού Αυγουστίνου που απαξίωνε όσους έκαναν το καθήκον τους και τίποτε παραπάνω, το κουράγιο του Πλάτωνα που τρεις φορές στη ζωή του πήγε στις Συρακούσες να εφαρμόσει το όραμά του για την ιδανική πολιτεία με κίνδυνο να φυλακιστεί και να εκτελεστεί. Και άλλα πολλά είναι αυτά που, πέρα από τα διδάγματά τους, μου προσφέρουν οι φιλόσοφοι μελετώντας τους.

«Το ήθος μας κρίνεται πάντοτε
από την απόφαση της στιγμής»

Ενα ερώτημα σχετικό με την πολιτική σας θέση: έχετε εμπλοκή με τον ΣΥΡΙΖΑ ή κρατάτε τις αποστάσεις σας;

Ούτε εμπλοκή έχω, με την έννοια του ότι συμμετείχα ποτέ ως μέλος σε κομματικού χαρακτήρα συναντήσεις, ούτε αποστάσεις κρατάω, αφού δεν ήμουν ποτέ μέσα εκεί. Συμβαίνει να έχω ενστερνιστεί ως ενεργός πολίτης αξίες που υποστηρίζονται από τον ΣΥΡΙΖΑ, τις οποίες πριν ακόμη ιδρυθεί ο ΣΥΡΙΖΑ προέβαλλα στον βαθμό που μου επέτρεπαν οι δυνάμεις μου και, αν δεν χαλάσω, θα συνεχίσω να υπερασπίζομαι.

Είναι ζώσα και επίκαιρη μια διαίρεση Αριστεράς και Δεξιάς; Ή υπάρχει άλλος διαχωρισμός σήμερα που διαπερνά την κοινωνία;

Οι όροι «Δεξιά» και «Αριστερά» βέβαια, καθώς οι συνθήκες που ζούμε σήμερα έχουν αλλάξει, μοιάζουν να έχουν υποστεί τη σχετική φθορά του χρόνου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρόκειται για λεκτικά απολιθώματα του παρελθόντος. Οι λέξεις έχουν μνήμη! Οσο κι αν έχουν αλλάξει τα πράγματα στον τρόπο διαβίωσής μας, εξακολουθεί να υπάρχει η εκμετάλλευση του ανίσχυρου από τον δυνατό, οι διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων, η εμμονή στο παρελθόν και η άρνηση να αλλάξει η κοινωνία κ.ά. Η Αριστερά εξακολουθεί να προσβλέπει σε μια κοινωνία πιο δίκαιη, πιο ανεκτική, χωρίς διακρίσεις, με ίσες ευκαιρίες για όλους. Οσο υπάρχουν αφενός το όραμα για μια τέτοια κοινωνία και αφετέρου η συντήρηση μιας κοινωνίας με τα ελαττώματα που τη χαρακτηρίζουν μέχρι σήμερα, θα εξακολουθούμε δικαιωματικά να μιλάμε για Αριστερά και Δεξιά.

Εν μέσω πανδημίας, τι σας κρατά, τι σας δίνει κουράγιο; Για παράδειγμα, γράφετε: «Οι Κυνικοί φιλόσοφοι, έχοντας ως βασική αρχή της διδασκαλίας των την αρετή της ολιγαρκείας, το να μην επιζητείς τίποτε πέραν εκείνου που είναι αναγκαίο για να επιβιώσεις»…

Η ολιγάρκεια, που οι Κυνικοί ανήγαγαν σε πρότυπο ζωής, είναι ασφαλώς μια αρετή, αλλά όχι πάντα. Αν ο Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του στην Ανατολή ήταν ολιγαρκής, ένα μεγάλο κεφάλαιο της Ιστορίας δεν θα είχε γραφεί. Γενικώς, δεν υπάρχουν απόλυτες αρετές. Η κυρίαρχη αρχή του Ευαγγελίου «αγάπα τον πλησίον» μπορεί να ακούγεται ωραία, αλλά είναι ανεπαρκής όταν καλούμαι να κάνω κάτι που κάνοντάς το θα ωφελήσω μεν ένα αγαπημένο μου πρόσωπο αλλά συγχρόνως θα βλάψω ένα άλλο εξίσου αγαπημένο μου πρόσωπο. Ποιος είναι ο πλησίον εν προκειμένω για να τον επιλέξω; Το ήθος μας κρίνεται πάντοτε από την απόφαση της στιγμής, και η απόφαση είναι μια στιγμή τρέλας, όπως θα έλεγε ο Κίρκεγκορ, υπό την έννοια ότι δεν είναι προβλέψιμη πού θα οδηγήσει εκείνον που, παίρνοντας όλη την ευθύνη επάνω του, τη λαμβάνει.