Κορνήλιος Καστοριάδης : Η παιδεία αρχίζει με τη γέννηση του ατόμου και τελειώνει με τον θάνατό του

Ο κεντρικός ρόλος της παιδείας σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι αναμφισβήτητος. Θα μπορούσαμε να πούμε, με μια έννοια, ότι η δημοκρατική κοινωνία είναι ένας τεράστιος θεσμός διαρκούς παίδευσης και αυτοπαίδευσης των πολιτών, χωρίς το οποίο δεν θα μπορούσε να ζήσει. Γιατί η δημοκρατική κοινωνία, σαν στοχαστική κοινωνία, οφείλει να επικαλείται συνεχώς τη διαυγή δραστηριότητα και τη φωτισμένη γνώμη όλων των πολιτών. Ακριβώς δηλαδή το αντίθετο απ’ αυτό που συμβαίνει σήμερα, με τη βασιλεία των επαγγελματικών πολιτικών, των «ειδικών», των τηλεοπτικών δημοσκοπήσεων. Και δεν μιλώ για την παιδεία που παρέχει το «υπουργείο Παιδείας», ή εν πάση περιπτώσει όχι κυρίως γι’ αυτήν, ούτε για μια νιοστή «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση» με την οποία, υποτίθεται, θα προσεγγίζαμε περισσότερο τη δημοκρατία. Η παιδεία αρχίζει με τη γέννηση του ατόμου και τελειώνει με τον θάνατό του. Συντελείται παντού και πάντα. Οι τοίχοι της πόλης, τα βιβλία, τα θεάματα, τα γεγονότα εκπαιδεύουν τους πολίτες — σήμερα δε κατά κύριο λόγο «παρεκπαιδεύουν».

[…]

Πρέπει ν’ απαλλαγούμε τόσο από την υπερτίμηση όσο και από την υποτίμηση του ρόλου του διανοουμένου. Υπήρξαν στην ιστορία στοχαστές και συγγραφείς που άσκησαν τεράστια επίδραση — όχι πάντα ευεργετική, άλλωστε. Το εντυπωσιακότερο παράδειγμα είναι ασφαλώς ο Πλάτων, αφού ακόμα και σήμερα όλος ο κόσμος, έστω και αν δεν το ξέρει, σκέφτεται με πλατωνικούς όρους. Αλλά ούτως ή άλλως, από τη στιγμή που κάποιος αποφασίζει να εκφραστεί σχετικά με την κοινωνία, την ιστορία, τον κόσμο, το ον, εισέρχεται στο πεδίο των κοινωνικο-ιστορικών δυνάμεων και παίζει ένα ρόλο, που μπορεί να είναι από απειροελάχιστος έως σημαντικός. Το να λέμε πως αυτός ο ρόλος είναι ρόλος «εξουσίας» συνιστά κατά τη γνώμη μου γλωσσική κατάχρηση. Ο συγγραφέας, ο στοχαστής, με τα ιδιαίτερα μέσα που του δίνουν η καλλιέργεια, οι ικανότητές του, ασκεί επίδραση στην κοινωνία. Αυτό όμως αποτελεί απλώς μέρος του ρόλου του ως πολίτη: λέει αυτό που πιστεύει και παίρνει τον λόγο με δική του ευθύνη. Αυτή την ευθύνη κανείς δεν μπορεί να την αποποιηθεί, ακόμη και όποιος δεν μιλά και ως εκ τούτου αφήνει τους άλλους να μιλούν και τον κοινωνικό χώρο να καταλαμβάνεται από τερατώδεις, ίσως, ιδέες. Δεν μπορούμε ταυτόχρονα να κατηγορούμε την «εξουσία των διανοουμένων» και να καταγγέλλουμε τη σιωπή των Γερμανών διανοουμένων μετά το 1933 ως συνενοχή με το ναζισμό.

[…]

Η κρίση της κριτικής είναι μια από τις εκδηλώσεις της γενικής και βαθιάς κρίσης της κοινωνίας. Υπάρχει αυτή η γενικευμένη ψευδοσυναίνεση, η κριτική και το επάγγελμα του διανοουμένου είναι ενσωματωμένα στο σύστημα πολύ περισσότερο απ’ ό,τι παλιά και με τρόπο πιο έντονο· όλα λειτουργούν με διαμεσολαβήσεις, τα δίκτυα της συνενοχής είναι σχεδόν παντοδύναμα. Οι φωνές που δεν ευθυγραμμίζονται ή που διαφωνούν δεν πνίγονται από τη λογοκρισία ή από εκδότες που δεν τολμούν πια να τις δημοσιεύσουν. Πνίγονται από τη γενική εμπορευματοποίηση. Οι ανατρεπτικές ιδέες συμφύρονται με το συρφετό όλων όσα παράγονται και διαδίδονται. […] Η περιθωριακότητα γίνεται κάτι το επιδιωκόμενο, το κεντρικό, και οι ανατρεπτικές ιδέες είναι ένα ενδιαφέρον αξιοπερίεργο που συμπληρώνει την αρμονία του συστήματος. Η σημερινή κοινωνία έχει μια φοβερή ικανότητα να πνίγει κάθε γνήσια απόκλιση, είτε αποσιωπώντας την είτε καθιστώντας την ένα φαινόμενο ανάμεσα στ’ άλλα, που πλασάρεται στην αγορά όπως και τ’ άλλα.

[…]

Η ανθρωπότητα δεν έχει εκφυλιστεί βιολογικά, οι άνθρωποι είναι ακόμα σε θέση να παρακολουθήσουν με προσοχή έναν λόγο που χρησιμοποιεί επιχειρήματα κι έχει μια σχετική διάρκεια· παράλληλα όμως είναι αληθές ότι το σύστημα και τα μέσα ενημέρωσης «εκπαιδεύουν» —δηλαδή συστηματικά παραμορφώνουν— τους ανθρώπους, ώστε να μην μπορούν τελικά να ενδιαφερθούν για οτιδήποτε ξεπερνά τα μερικά δευτερόλεπτα ή, το πολύ, τα μερικά λεπτά.

*Αποσπάσματα από το βιβλίο «Η άνοδος της ασημαντότητας» (μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, εκδόσεις Ύψιλον, 2000), όπου βρίσκονται συγκεντρωμένα κείμενα του Κορνήλιου Καστοριάδη που αφορούν τη σύγχρονη πραγματικότητα, το στοχασμό πάνω στην κοινωνία και την πολιτική.