Στολίδια της Πάτμου και σημεία αναφοράς για όλους τους κατοίκους του νησιού αλλά και τους πολυπληθείς επισκέπτες, Έλληνες και ξένους, είναι ασφαλώς το καστρομονάστηρο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και το σπήλαιο της Αποκαλύψεως, που έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Χτισμένη στην κορυφή λόφου της Χώρας Πάτμου, κατά τα φαινόμενα στη θέση ναού της Αρτέμιδος και παλαιοχριστιανικής βασιλικής, η ιερά, βασιλική, πατριαρχική και σταυροπηγιακή κοινοβιακή μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και Ευαγγελιστού (αυτή είναι η επίσημη ονομασία της) ιδρύθηκε από τον Όσιο Χριστόδουλο τον Λατρηνό στα τέλη του 11ου αιώνα.

Ο Όσιος Χριστόδουλος, ηγούμενος της μεγάλης μοναστικής κοινότητας του όρους Λάτρους (εξ ου και Λατρηνός) της Βιθυνίας, είχε ζητήσει από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αλέξιο Α’ Κομνηνό την Πάτμο, προκειμένου να εγκαθιδρύσει εκεί μοναστική πολιτεία.

Πράγματι, τον Απρίλιο του έτους 1088 ο βυζαντινός αυτοκράτορας δώρισε με χρυσόβουλο στον Όσιο Χριστόδουλο την Πάτμο και τα γύρω νησάκια, παραχωρώντας απόλυτη κυριαρχία και ειδικά προνόμια. Τότε εγκαταστάθηκε στο νησί η πρώτη αδελφότητα μοναχών μαζί με εργάτες και άρχισε η ανέγερση του καστρομονάστηρου.

Ο Όσιος Χριστόδουλος απεβίωσε στην Εύβοια το 1093, αλλά το έργο του συνεχίστηκε από τους μαθητές του, οι οποίοι φρόντισαν και για τη μετακομιδή των λειψάνων του στην Πάτμο.

Το μοναστηριακό συγκρότημα περιβάλλεται από αμυντικό περίβολο, που κατασκευάστηκε από τα τέλη του 11ου αιώνα έως το 17ο αιώνα.

Το καθολικό της μονής φέρει αριστουργηματικό τέμπλο του 1820 και περίτεχνες τοιχογραφίες κρητικής τέχνης, που χρονολογούνται περί το 1600.

Το παρεκκλήσι της Παναγίας (στη νότια πλευρά του καθολικού), το αρχαιότερο της μονής, φέρει εξαίρετες τοιχογραφίες του τέλους του 12ου αιώνα.

Το παρεκκλήσι του Οσίου Χριστόδουλου, στη νοτιοδυτική γωνία του καθολικού, οικοδομήθηκε αμέσως μετά την ανακομιδή των λειψάνων του ιδρυτή της μονής από την Εύβοια (1094).

Στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου υπάρχουν, επίσης, τα μεταβυζαντινά παρεκκλήσια του Μεγάλου Βασιλείου, του Αγίου Νικολάου, των Αγίων Πάντων, του Τιμίου Σταυρού, του Τιμίου Προδρόμου, των Αγίων Αποστόλων, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Έξω από τον περίβολο της μονής βρίσκονται τα παρεκκλήσια του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Ονουφρίου.

Στη βιβλιοθήκη της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου φυλάσσονται κώδικες, έγγραφα και παλαίτυπα μεγάλης αξίας, ενώ στο χώρο του σκευοφυλακίου εκτίθενται σπάνια κειμήλια (εικόνες, ιερά σκεύη, άμφια, έγγραφα, χρυσόβουλα, μολυβδόβουλα, κώδικες και τουρκικά φιρμάνια).

Στο μέσον της διαδρομής από τη Xώρα προς το λιμάνι της Σκάλας βρίσκεται το σπήλαιο της Αποκαλύψεως, που κατά την παράδοση αποτέλεσε καταφύγιο του Ιωάννη, του αγαπημένου μαθητή του Κυρίου, το 95 μ.Χ., όταν αυτός εξορίστηκε από το ρωμαίο αυτοκράτορα Δομιτιανό λόγω της κήρυξης του λόγου του Θεού στην Έφεσο.

Στο σπήλαιο αυτό, και πάλι σύμφωνα με την παράδοση, συνέγραψε το Βιβλίο της Αποκαλύψεως, το μοναδικό προφητικό βιβλίο της Καινής Διαθήκης, ο Θεολόγος και Ευαγγελιστής Iωάννης.

Μαρτυρείται, μάλιστα, ότι η τριπλή σχισμή του βράχου της οροφής σχηματίστηκε κατά τη στιγμή του οράματος της Αποκαλύψεως της Τριαδικής Θεότητας, συμβολίζει δε την τριπλή υπόσταση του Θεού.

Σε αυτόν το χώρο, πριν από την έλευση του Οσίου Χριστόδουλου στην Πάτμο, ιδρύθηκε ναΐσκος στη μνήμη της Μεταστάσεως του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Αργότερα προστέθηκε και άλλος ναΐσκος προς τιμήν της Θεοπρομήτορος Άννης, που ανακαινίστηκε κατά το πρώτο τέταρτο του 17ου αιώνα.

Το σύγχρονο κτιριακό συγκρότημα είναι αποτέλεσμα της οικοδομικής δραστηριότητας ιερομονάχων και μοναχών που υπηρέτησαν τους κατοπινούς αιώνες στο σπήλαιο της Αποκαλύψεως.

Σήμερα στην Αποκάλυψη υπάρχουν τα παρεκκλήσια του Θεολόγου, της Αγίας Άννης, του Αγίου Αρτεμίου και του Αγίου Νικολάου.

Headlines