Το τραγώδιον

«ΗΓλώσσα είναι το σπίτι του ανθρώπου», έγραψε ο μέγας φιλόσοφος του 20^ου αιώνα Χάιντεγκερ. Και μέσα σε αυτό το σπίτι συνοικούν όλες οι γλωσσικές οικογένειες, τα σόγια, οι γέροι και οι νέοι συγκάτοικοι, αλλά και οι φωτογραφίες των προγόνων, οι συνταγές των γιαγιάδων, τα νυφικά, τα νυχτικά, οι πάνες των μωρών και τα κρεβάτια που ξεψύχησαν οι παππούδες, τα αλφαβητάρια των παιδιών, τα κρυφά ημερολόγια των εφήβων, τα τελευταία γράμματα των στρατιωτών που χάθηκαν στο μέτωπο και τα λογοκριμένα δελτάρια των εξορίστων, τα καρτποστάλ των ξενιτεμένων και οι φωτογραφίες των ναυτικών, παρέα με ιθαγενείς, το συγκινημένο γράμμα ενός δασκάλου για τον μαθητή της οικογένειας που φοιτά στην Οξφόρδη και ο έπαινος του στρατηγού για την προσφορά στην πατρίδα του γιου της οικογένειας.

Σε ώρες μοναχικές, νυχτέρια, μετά τον μόχθο του μεροκάματου, δεκάδες τετράδια γεμάτα με στίχους, διηγήματα, στοχασμούς, αλλά και δεκάδες τεφτέρια με λογαριασμούς, χρέη, έξοδα ασθενείας και έξοδα κηδειών. Η ιστορία της γενιάς, πόνος και χαρές, νανουρίσματα και μοιρολόγια και αναμνηστικά από τα ταξίδια και αποφυλακιστήρια, αποφάσεις δικαστηρίων και απαιτήσεις δανειστών, διαμαρτυρημένα γραμμάτια και βραβεία σπουδών ή αποδόσεων στην εργασία. Ολα αυτά είναι το αρχείο κάτω από τη σκέπη της οικίας, γραπτή ή προφορική παράδοση της γενιάς. Και κάθε γενιά έως το γένος κάθε λαού είναι το εμπειρικό υλικό που τροφοδοτεί τη μνήμη και συχνά η μνήμη γίνεται γλωσσική ύλη και η ύλη αυτή ποίηση, κυρίως τραγούδι. Η μοναδική παγκοσμίως αυτή λέξη – έννοια προέρχεται από τη λέξη «τραγωδία», η οποία πάλι περιέχει τη λέξη «ωδή», ουσιαστικό από το ρήμα «άδω».

Η τραγωδία, η τελευταία λογοτεχνική μορφή, με προδρόμους τη λυρική (τραγουδιστική) ποίηση, τον χορό, τη μίμηση, τη μουσική, κατάγεται από τα άσματα των πρωτογόνων που εξέφραζαν ευχές, κατάρες, φόβους, ελπίδες, έρωτες, πένθη, μνήμες και όνειρα, έχθρες, ζήλειες, οράματα και τρόμους, μένος και γαλήνη. Είναι ολόκληρη ιστορία άλλης ευκαιρίας το πώς στα ελληνικά η τραγωδία έγινε τραγώδιον και το τραγώδιον, τραγούδι.

Στον τόπο μας, λόγω μιας τραυματικής πορείας στη ροή της ιστορίας, έχουμε τραγούδια με τη μορφή ψαλμών στη λειτουργία, τραγούδια δημοτικά, προίκα των ανώνυμων Ελλήνων για όλες τις μορφές, τα ήθη και τις τελετές του βίου, και τα λαϊκά και τα ρεμπέτικα, ανώνυμα και επώνυμα τραγούδια, όλα εξαίσιες δημιουργίες ενός πληγωμένου και φορτισμένου με εμπειρίες λαού. Για πολλούς αιώνες ο λαός τραγουδούσε και τα άσματά του είχαν ανώνυμους δημιουργούς, έξοχους και θαυμαστούς. Μετά την εφεύρεση του φωνογράφου και τις εξελίξεις του οι ανώνυμοι δημιουργοί έγιναν επώνυμοι και εδώ και εκατό χρόνια έχουμε έξοχους ποιητές και μουσικούς τραγουδιών που μας παρηγορούν, μας ενθουσιάζουν και μας συνοδεύουν στις τελετές, στα γλέντια, στις παρέες, στην ξενιτικά, στο πένθος και στον έρωτα, είτε τον απελπισμένο, είτε τον προδομένο, είτε τον εξαίσιο.

Εχω μπροστά μου ένα έργο ζωής και ποιητικής ευφορίας που έρχεται να προστεθεί σε ανάλογες λυρικές προσφορές. Πρόκειται για τον ογκώδη τόμο 700 σελίδων με τα τραγούδια που έγραψε ο Θάνος Σοφός, μια ηγεμονική προσωπικότητα στον χώρο της ποιητικής του τραγουδιού επί εβδομήντα χρόνια. Σε πιάνει ίλιγγος ξεφυλλίζοντας το έργο αυτό που εξέδωσαν οι εκδόσεις ΔΙΗΝΕΚΕΣ και αποθησαυρίζει την ποιητική, τραγουδιστική προσφορά του Σοφού. Κάτω από το ποίημα σημειώνεται ο μουσουργός, ο συνθέτης που το μελοποίησε και ο τραγουδιστής που το εκτέλεσε. Στο τέλος, μάλιστα, του τόμου υπάρχουν οι φωτογραφίες των 128 τραγουδιστών τριών γενεών που ερμήνευσαν τα τραγούδια του, που συνόδευσαν τον Ελληνα σε γλέντια, σε χαρές, σε σεκλέτια, στις «μαύρες» του και στις αγάπες του.

Ο Σοφός είναι μάστορας του είδους, διότι το ποίημα που προορίζεται να μελοποιηθεί έχει του κανόνες του, τη ιδιαίτερη δομή του (κουπλέ, ρεφρέν), την πυκνή διατύπωση, την αφήγηση μιας ιστορίας ζωής ή συναισθήματος και οφείλει, μέσα σε διάρκεια ακροάσεως τριών λεπτών, να συγκινήσει, να στοχεύσει και να ολοκληρώσει και να σε πληρώσει με συναισθήματα πάθους, ελπίδες, οργή, νοσταλγία, μίσος, φαντασιώσεις. Και ο Σοφός το πετυχαίνει. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορούν δύο ανέκδοτες συλλογές στίχων προς μελοποίηση. Η μία, «Τραγουδήστε τις παροιμίες», εκκινεί από μια γνωστή παροιμία. Η δεύτερη συλλογή, με τίτλο «Η ζωή ως φάρσα», έχει ποιήματα πάντα παρακλητικά για μελοποίηση, αφιερωμένα σε γνωστά πρόσωπα της πνευματικής μας ζωής.

Πριν από τριάντα πέντε χρόνια που δημιουργήθηκε το σωματείο «Ενωση Δημιουργών Ελληνικού Τραγουδιού» (ΕΔΕΤ), με πρόεδρο διαδοχικά τον Χατζιδάκι, τον Θεοδωράκη, τον Κατσαρό υπήρξε συνεχώς αντιπρόεδρος και ο μακαρίτης στιχουργός Κώστας Βίρβος γενικός γραμματέας. Θα μου μείνει αξέχαστος ο σεβασμός του Μάνου Χατζιδάκι στον Θάνο Σοφό και σε άλλους στιχουργούς και συνθέτες του λαϊκού τραγουδιού.