Κοροναϊός : Καθ’ οδόν προς καθολικό εμβόλιο – Φόβοι για νέες πανδημίες

Τον τελευταίο χρόνο βρισκόμαστε σε ένα συνεχές κυνήγι επιβίωσης που μοιάζει με εκείνο της γάτας με το ποντίκι. Εχουμε απέναντί μας έναν μικροσκοπικό ιό που έχει επιφέρει αλλαγές μεγατόνων σε ό,τι γνωρίζαμε ως κανονική ζωή, τον οποίο κυνηγάμε για να εξοντώσουμε και εκείνος βρίσκει τρόπους να μας ξεφεύγει. Αυτό το… παιχνίδι επιβίωσης (που μόνο παιχνίδι δεν είναι, όπως αποδεικνύουν οι χιλιάδες ανθρώπινες ζωές που χάνονται καθημερινά εξαιτίας του νέου κορωνοϊού) έχει οδηγήσει και σε ένα «επιστημονικό κυνήγι» για εμβόλια ενάντια στον SARS-CoV-2 που όμοιό του δεν έχει ξαναδεί η ανθρωπότητα: διότι είναι πρωτόγνωρο το να αναπτυχθούν εμβόλια ενάντια σε ένα νέο παθογόνο μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο, όπως συνέβη τώρα – το προηγούμενο «παγκόσμιο ρεκόρ» ανάπτυξης κατείχε το εμβόλιο της παρωτίτιδας, για τη δημιουργία του οποίου χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια.

Και παρότι στα εμβόλια που έχουν αναπτυχθεί και ήδη χορηγούνται παγκοσμίως έχουμε εναποθέσει τις ελπίδες μας για την έξοδο από αυτή την κορωνο-πανδημία, βλέπουμε ότι το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι συνεχίζεται: νέα παραλλαγμένα, πιο μεταδοτικά και πιθανώς και πιο θανατηφόρα στελέχη του ιού εμφανίζονται συνεχώς, με αποτέλεσμα οι εταιρείες να τρέχουν και να μη φτάνουν για να αναπτύξουν καινούργιες εκδόσεις των εμβολίων τους που θα τα καλύπτουν. Αναρωτιέται λοιπόν κάποιος πώς και πότε θα τελειώσει αυτό το κυνηγητό, αυτό το παιχνίδι ζωής ή θανάτου. Ακόμη και όταν όμως έλθει το τέλος της τρέχουσας κορωνο-πανδημίας, η επόμενη πιθανότατα επωάζεται κάπου εκεί έξω.

Συνολική προσέγγιση

Γι’ αυτό και οι όλο και περισσότερες επιστημονικές φωνές που κάνουν λόγο το τελευταίο διάστημα για μια πιο σφαιρική προσέγγιση ενάντια στους κορωνοϊούς, η οποία θα έχει στον πυρήνα της το ένα εμβόλιο για όλη την «κορωνο-οικογένεια», ακόμη και για «μέλη» της που μας είναι ακόμη άγνωστα, είναι πιο επίκαιρες από ποτέ. Και δεν μιλάμε μόνο για λόγια αλλά και για πράξεις. Ηδη σε εργαστήρια ανά τον κόσμο δοκιμάζονται προσεγγίσεις που θα στοχεύουν τους κορωνοϊούς στην (κοινή) ρίζα τους, δίνοντας υπόσχεση για μελλοντικά εμβόλια που θα χορηγούνται, αν όχι εφ’ όρου ζωής, τουλάχιστον σε πολύ αραιά διαστήματα -ίσως μία φορά στα πέντε ή στα δέκα χρόνια. Ας δούμε κάποιες από τις σημαντικότερες τέτοιες προσπάθειες, οι οποίες υπόσχονται στην ανθρωπότητα ένα πραγματικά απαλλαγμένο από κορωνοϊούς αύριο, αλλά και… μεθαύριο.

Η πρόσφατη ιστορία μας με τους κορωνοϊούς μας δείχνει ότι η ολέθρια σχέση μας μαζί τους δεν θα τελειώσει έτσι εύκολα. Οπως προηγούμενοι κορωνοϊοί (SARS-CoV, MERS-CoV) και βεβαίως ο SARS-CoV-2 πέρασαν το φράγμα των ειδών και έφτασαν στον άνθρωπο, πιθανότατα άλλοι ετοιμάζονται αυτή τη στιγμή για τη δική τους… διεθνή καριέρα, που απειλεί να μεταφραστεί σε μια καινούργια παγκόσμια κρίση δημόσιας υγείας.

Ενάντια σε αυτό ακριβώς το σενάριο προσπαθούν να δράσουν προληπτικά επιστήμονες ανά τον κόσμο, με κύριο στόχο τους την αναζήτηση ενός εμβολίου που θα προστατεύει από πολλούς κορωνοϊούς και από επικίνδυνες παραλλαγές τους που δεν έχουν εμφανιστεί ακόμη.

Στο στόχαστρο οι σταθερές περιοχές

Πώς θα μπορούσε να συμβεί αυτό; Στοχεύοντας περιοχές του κάθε ιού που δεν μεταλλάσσονται εύκολα και οι οποίες είναι κοινές με άλλους ιούς της οικογένειάς του. Τα περισσότερα εμβόλια που έχουν αναπτυχθεί ως σήμερα ενάντια στον SARS-CoV-2 (συμπεριλαμβανομένων των mRNA εμβολίων των Pfizer/BioNTech και της Μoderna αλλά και εκείνου της AstraZeneca) στοχεύουν την πρωτεΐνη ακίδα του ιού, η οποία βρίσκεται στην επιφάνειά του και αποτελεί το «αγκίστρι» του ώστε να προσδεθεί στα ανθρώπινα κύτταρα και να τα μολύνει. Ωστόσο, έχει ήδη φανεί ότι μεταλλάξεις που υφίσταται η πρωτεΐνη ακίδα μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλο πονοκέφαλο, μειώνοντας την αποτελεσματικότητα των υπαρχόντων εμβολίων: είναι χαρακτηριστικό ότι οι μεταλλάξεις που έχει εμφανίσει το νοτιοαφρικανικό στέλεχος του νέου κορωνοϊού έχουν μειώσει την αποτελεσματικότητα του εμβολίου της AstraZeneca, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αποτροπή ήπιας ως μέτριας νόσου, ενώ εκφράζονται φόβοι ότι το βραζιλιάνικο στέλεχος μπορεί να επηρεάσει την αποτελεσματικότητα των περισσότερων εμβολίων.

Ενα καθολικό εμβόλιο, θεωρητικώς, θα είναι απρόσβλητο απέναντι σε τέτοιες μεταλλάξεις, καθώς θα στοχεύει περιοχές του ιού που δεν είναι τόσο πιθανό να μεταλλαχθούν. Και μπορεί εμείς να ακούμε συνεχώς το τελευταίο διάστημα για την πρωτεΐνη ακίδα του νέου κορωνοϊού (πρωτεΐνη S), υπάρχουν όμως και άλλες ζωτικής σημασίας πρωτεΐνες του, όπως η πρωτεΐνη του πυρηνικού καψιδίου (πρωτεΐνη Ν), που είναι κοινή σε όλους τους κορωνοϊούς βοηθώντας τους να πολλαπλασιάζονται και η οποία μεταλλάσσεται με πάρα πολύ αργούς ρυθμούς. Για ποιον λόγο; Πιθανότατα επειδή οι μεταλλάξεις αυτής της πρωτεΐνης έχουν επίδραση στη δομή του ιού, με αποτέλεσμα να μπορούν να τον καταστήσουν λιγότερο ικανό να πολλαπλασιάζεται και να μεταδίδεται.

Προσπάθειες από εταιρείες και ιδρύματα

Την προσέγγιση της πρωτεΐνης Ν ακολουθεί μια γαλλική εταιρεία βιοτεχνολογίας, η Osivax, για την ανάπτυξη ενός καθολικού εμβολίου ενάντια στους κορωνοϊούς. Το εμβόλιό της έχει φανεί μέχρι στιγμής ότι προκαλεί ισχυρή ανοσολογική απόκριση με τη μορφή κυτταροτοξικών Τ κυττάρων, τα οποία εξολοθρεύουν τα κύτταρα που μολύνονται προτού ο ιός καταφέρει να πολλαπλασιαστεί εντός τους.

Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Νότιγχαμ εργάζονται μαζί με τη φαρμακευτική εταιρεία Scancell και συναδέλφους τους στο Πανεπιστήμιο Νότιγχαμ Τρεντ επάνω σε ένα εμβόλιο ενάντια στον SARS-CoV-2, το οποίο στοχεύει την πρωτεΐνη Ν σε συνδυασμό με την πρωτεΐνη S του ιού. Με αυτή την τακτική οι επιστήμονες ελπίζουν ότι θα «παρακάμψουν» τον σκόπελο των μεταλλάξεων του νέου κορωνοϊού και όχι μόνο, αφού εκτιμούν ότι η συγκεκριμένη στρατηγική μπορεί να αποδειχτεί πολύτιμη στην ανάπτυξη ενός εμβολίου ενάντια σε μια ευρεία γκάμα κορωνοϊών. Ετοιμάζουν τώρα κλινική δοκιμή φάσης Ι του εμβολίου τους με την κωδική ονομασία SN14 και πιστεύουν ότι, αν όλα πάνε καλά, ένα τέτοιο υποσχόμενο εμβόλιο θα μπορούσε να αναπτυχθεί μέσα σε ένα έτος.

Υπάρχουν όμως και άλλοι δρόμοι προς την ανάπτυξη του καθολικού εμβολίου. Ερευνητές του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Καλιφόρνιας (Caltech) εργάζονται επάνω σε μια πλατφόρμα ανάπτυξης εμβολίων, η οποία επικεντρώνεται στην πρωτεΐνη ακίδα οκτώ διαφορετικών κορωνοϊών – οι ερευνητές προσδένουν τμήμα των πρωτεϊνών αυτών σε ένα «μωσαϊκό» νανοσωματιδίων. Οταν το εμβόλιο που ανέπτυξαν με βάση αυτή τη φιλοσοφία δοκιμάστηκε σε ποντίκια, τα ζώα παρήγαγαν αντισώματα ενάντια στις πρωτεΐνες ακίδες όλων των κορωνοϊών, σύμφωνα με πρόσφατη δημοσίευση στην επιθεώρηση «Science».

Μια άλλη οδός προς την ανάπτυξη ενός εμβολίου… παντός κορωνοϊού, η οποία παρουσιάστηκε προσφάτως και στην επιθεώρηση «Nature», είναι η αναζήτηση των αποκαλούμενων ευρέως εξουδετερωτικών αντισωμάτων, τα οποία έχουν μελετηθεί ενδελεχώς ενάντια σε διαφορετικά στελέχη του ιού HIV του AIDS. Τα εξουδετερωτικά αντισώματα τα ακούμε εδώ και αρκετό καιρό με αφορμή την πανδημία του νέου κορωνοϊού – ωστόσο αυτά τα αντισώματα προσφέρουν άμυνα ενάντια σε ένα αντιγόνο τη φορά. Τα ευρέως εξουδετερωτικά αντισώματα αντιδρούν σε πολλαπλά αντιγόνα και έτσι θεωρείται ότι μπορούν να αποτελέσουν τη βάση του σχεδιασμού εμβολίων ενάντια σε πολλούς κορωνοϊούς ταυτοχρόνως. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται η εταιρεία Adagio, η οποία έχει ήδη ανακαλύψει αντισώματα ενάντια σε όλους τους κορωνοϊούς. Οι ερευνητές της εταιρείας απομόνωσαν Β κύτταρα, τα οποία παράγουν αντισώματα, από ένα άτομο που είχε μολυνθεί με τον ιό του SARS το 2003 και αναζήτησαν αντισώματα τα οποία θα μπορούσαν να εξουδετερώσουν τόσο τον ιό του SARS όσο και τον SARS-CoV-2, αλλά και άλλους εν δυνάμει επικίνδυνους κορωνοϊούς που εντοπίζονται σε ζώα όπως οι νυχτερίδες. Τα αντισώματα αυτά βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο των προσπαθειών ανάπτυξης εμβολίου.

Διπλή προστασία από γρίπη και κορωνοϊό

Ενας από τους πιο «μυημένους» επιστήμονες στην αναζήτηση οικουμενικών εμβολίων ενάντια σε ιούς είναι ο καθηγητής Μεταδιδόμενων Νοσημάτων στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια και διευθυντής του Κέντρου για τα Εμβόλια και την Ανοσολογία του Πανεπιστημίου της Τζόρτζια Τεντ Ρος. Ο δρ Ρος καταπιάνεται με την ανάπτυξη ενός καθολικού εμβολίου για τη γρίπη τα τελευταία 15 έτη – μάλιστα το 2019 έλαβε μια από τις μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις που έχουν ποτέ δοθεί από τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ για την ανάπτυξη ενός τέτοιου εμβολίου, το οποίο αναμένεται να μπει σε κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους το 2022. Τον Μάρτιο του 2020, όταν ξέσπασε η κορωνο-πανδημία, ο δρ Ρος αποφάσισε να διοχετεύσει τη γνώση που είχε αποκομίσει από το εμβόλιο της γρίπης για την ανάπτυξη ενός καθολικού εμβολίου για τον SARS-CoV-2. Οπως εξήγησε στο ΒΗΜΑ-Science, η έρευνά του επικεντρώνεται σε περιοχές του ιού που είναι σημαντικές για την παραγωγή των ευρέως εξουδετερωτικών αντισωμάτων. «Χρησιμοποιούμε αλγορίθμους προκειμένου να αναλύσουμε τις περιοχές αυτές από πολλά στελέχη του ιού και να τις συγκεντρώσουμε σε ένα εμβόλιο. Τώρα που εμφανίζονται ολοένα και περισσότερα στελέχη του ιού, αυξάνονται και οι πιθανότητες να διερευνήσουμε την αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού σε πολλαπλά στελέχη, κάτι που είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη ενός καθολικού εμβολίου». Ποιο είναι το βασικό εμπόδιο για την ανάπτυξη ενός τέτοιου εμβολίου; ρωτήσαμε τον καθηγητή. Οπως απάντησε, «η κύρια πρόκληση δεν είναι τόσο επιστημονική όσο το να βρεθούν οι πόροι και οι συνθήκες ώστε να διεξαχθούν κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους».

Ο καθηγητής Μεταδιδόμενων Νοσημάτων στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια και διευθυντής του Κέντρου για τα Εμβόλια και την Ανοσολογία του Πανεπιστημίου της Τζόρτζια Τεντ Ρος

Μάλιστα ο δρ Ρος και οι συνεργάτες του διερευνούν μεταξύ άλλων την ανάπτυξη ενός «διπλού» εμβολίου που θα προστατεύει συγχρόνως από τη γρίπη και τον νέο κορωνοϊό. Παρότι εκτιμά ότι θα παρέλθουν αρκετά έτη προτού ένα τέτοιο εμβόλιο αποτελέσει πραγματικότητα, εκτιμά ότι θα καταφέρουμε να το έχουμε κάποια ημέρα στη «φαρέτρα» μας. Σε κάθε περίπτωση, αν και όταν ένα καθολικό εμβόλιο για τη γρίπη ή τον κορωνοϊό (είτε και για τους δύο αυτούς ιογενείς εχθρούς) αποτελέσει πραγματικότητα, σύμφωνα με τον δρα Ρος, δεν θα χορηγείται εφάπαξ στη ζωή του ατόμου. «Πιστεύω ότι θα χρειάζεται εμβολιασμός κάθε πέντε με δέκα χρόνια, όπως συμβαίνει σήμερα με το εμβόλιο για τον τέτανο».

Ενα είναι βέβαιο, όπως προκύπτει και από όλες αυτές τις προσπάθειες για τις οποίες διαβάσατε: χρειάζεται να δούμε την πιο μεγάλη εικόνα, πέρα από τη λογική του «ένα εμβόλιο για ένα παθογόνο τη φορά». Και χρειάζεται επίσης να δράσουμε αυτή τη φορά προληπτικά, για να μην πάθουμε ό,τι μας συνέβη με τον SARS-CoV-2 που μας έπιασε… στον ύπνο, ενώ υπήρχαν πολλά «ξυπνητήρια» που είχαν προηγηθεί δείχνοντας την απειλητική δυναμική των κορωνοϊών. Για να δράσουμε όμως προληπτικά, μάλλον πρέπει να ακούσουμε καλά τα λόγια του καθηγητή Ρος: «Δεν μπορούμε να κατασκευάζουμε το πλοίο ενώ προσπαθούμε να το οδηγήσουμε».

Πιο επιθετικοί και θανατηφόροι κορωνοϊοί περιμένουν να αναδυθούν

Την ανάγκη για ένα καθολικό εμβόλιο ενάντια στους κορωνοϊούς τόνισε μιλώντας στο ΒΗΜΑ-Science ο Γουέιν Κοφ, διευθύνων σύμβουλος του Human Vaccines Project, ενός διεθνούς μη κερδοσκοπικού οργανισμού με στόχο την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου ανοσοποιητικού συστήματος, και επισκέπτης καθηγητής Επιδημιολογίας στη Σχολή Δημόσιας Υγείας Τ.Η. Chan του Χάρβαρντ, ο οποίος θεωρείται από τους πλέον ειδικούς παγκοσμίως στη διαδικασία ανάπτυξης εμβολίων.

Ο διευθύνων σύμβουλος του Human Vaccines Project και επισκέπτης καθηγητής Επιδημιολογίας στη Σχολή Δημόσιας Υγείας Τ.Η. Chan του Χάρβαρντ, Γουέιν Κοφ

Οπως είπε, «υπάρχει ο συνεχής κίνδυνος ο SARS-CoV-2 να μεταλλαχθεί με τρόπους ώστε να καταστήσει τα υπάρχοντα εμβόλια λιγότερο αποτελεσματικά – όπως έχουμε ήδη δει σε ό,τι αφορά το παραλλαγμένο στέλεχος Β.1.351 που πρωτοεντοπίστηκε στη Νότια Αφρική –, ακόμη και πλήρως αναποτελεσματικά. Συγχρόνως πιο επιθετικοί και θανατηφόροι κορωνοϊοί περιμένουν να αναδυθούν. Ετσι ο παγκόσμιος πληθυσμός χρειάζεται ένα καθολικό εμβόλιο για τους κορωνοϊούς».

Ο δρ Κοφ εξήγησε γιατί αυξάνονται οι πιθανότητες άλλοι κορωνοϊοί να περάσουν το φράγμα των ειδών και να προκαλέσουν νέες πανδημίες. «Οι αιτίες είναι πολλές: τα ζώα που μολύνονται με αυτούς τους ιούς σε πολλές περιπτώσεις έρχονται τακτικά σε επαφή με τον άνθρωπο. Οι σύγχρονες αγροτικές πρακτικές, η εξέλιξη των ιών, η καταπάτηση του φυσικού περιβάλλοντος, η αύξηση του πληθυσμού, η αστικοποίηση, τα παγκόσμια ταξίδια και η κλιματική αλλαγή επισπεύδουν την επαφή με νέα στελέχη ιών που έχουν πανδημική δυναμική, καθώς και την εξάπλωσή τους. Ετσι είναι πιο εύκολο από ποτέ επιδημίες να μετατραπούν σε πανδημίες».

Ωστόσο, όπως σημείωσε, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος προσφέρουν πλέον όλα τα «εργαλεία» ώστε να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη καθολικών εμβολίων, ακόμη και σε χρόνους ρεκόρ. «Οι μελέτες πολλών πεδίων μαρτυρούν ότι η ανάπτυξη ενός εμβολίου για όλους τους κορωνοϊούς είναι επιστημονικώς εφικτή».

Για να καταστεί όμως το επιστημονικώς εφικτό απτή πραγματικότητα, χρειάζεται ένα άμεσο σχέδιο δράσης, μια διεθνής προσπάθεια και ένα πλαίσιο χρηματοδότησης και ανταλλαγής πληροφοριών και δεδομένων, σύμφωνα με τον δρα Κοφ. «Το να περιμένουμε έως ότου περάσει αυτή η κρίση μπορεί να αποδειχτεί μια χαμένη ευκαιρία. Εκτιμάται ότι η τρέχουσα πανδημία θα κοστίσει περί τα 8 ως 16 τρισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως – περί τις 500 φορές περισσότερα χρήματα από αυτά που θα απαιτούνταν για να προληφθεί η επόμενη πανδημία…».

Έντυπη έκδοση Το Βήμα