Έφυγε από την ζωή η Αιγύπτια φεμινίστρια Ναουάλ αλ Σααντάουι

Ψυχίατρος, συγγραφέας, ακτιβίστρια, η Ναουάλ Αλ Σααντάουι (1931), μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες του παγκόσμιου φεμινιστικού κινήματος, έφυγε στις 21/3/2021  από τη ζωή στα 89 ή 90 της χρόνια.

Η πιο εξέχουσα διανοούμενη της Αιγύπτου, που φυλακίστηκε και εξορίστηκε για το έργο της, αφιέρωσε μεγάλο μέρος της δουλειάς της στον αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών και άσκησε έντονη κριτική στην πατριαρχία και στον καπιταλισμό. Έμβλημα του παγκόσμιου φεμινισμού και της μαρξιστικής σκέψης, η Ναουάλ αλ Σααντάουι άφησε πίσω της ένα τεράστιο κληροδότημα βιβλίων, αφορισμών και αγώνων για τα ανθρώπινα και γυναικεία δικαιώματα. Μια παρακαταθήκη που υπερασπίστηκε με πάθος πληρώνοντας το τίμημα με φυλακές και εξορίες.

Η αλ Σααντάουι άφησε την τελευταία της πνοή σε κλινική του Καΐρου, όπου νοσηλευόταν για χρόνια πάθηση ενώ η υγεία της επιδεινώθηκε ραγδαία έπειτα από κάταγμα στο αριστερό της ισχίο. Η Αιγύπτια υπουργός Πολιτισμού Ινάς Αμπντέλ- Νταγιέμ, εκφράζοντας τη θλίψη της για το χαμό της συγγραφέα, την χαρακτήρισε «πυροκροτητή ενός τεράστιου κινήματος» κατά της πατριαρχίας στον αραβικό κόσμο.

Γεννήθηκε το 1931 από εύπορη οικογένεια στο Δέλτα του Νείλου, όπου άρχισε να εξεγείρεται από μαθήτρια ακόμη βλέποντας τις διακρίσεις ανάμεσα στα αγόρια και τα κορίτσια στο σχολείο.

«Τσακώθηκε» όπως της άρεσε να λέει, με τον Θεό στα 8 της για την αδικία να επιτρέπει να είναι τόσο άνισες οι γυναίκες. Και στα 13 της άρχισε να γράφει ένα ημερολόγιο που έκρυβε κάτω από το κρεβάτι της, κάτι που έκτοτε δεν έπαψε να κάνει.

Πτυχιούχος ιατρικής με ειδίκευση στην ψυχιατρική, αφιέρωσε μεγάλο μέρος της δουλειάς της στον αγώνα κατά της κλειτοριδεκτομής και άλλων μορφών ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων, μις απεχθούς πρακτική που υπέστη κι η ίδια. Έγινε διευθύντρια Δημόσιας Υγείας του αιγυπτιακού υπουργείου Υγείας, από όπου απολύθηκε  το 1972 με την έκδοση του πρώτου της βιβλίου «Γυναίκα και Σεξ».

Το βιβλίο προκάλεσε σκάνδαλο μιλώντας για θέματα ταμπού όπως η απόλαυση των γυναικών ή η σαθρή επιταγή της παρθενίας και καταγγέλλοντας το φόβο της κοινωνίας προς το σώμα των γυναικών και τις συστηματικές προσπάθειες να το ελέγξουν. Ενώ ένα από τα πλέον εμβληματικά της βιβλία το Φιρντάους (εκ. Δώμα) εκδόθηκε το 1975 στο Λίβανο αφού στην πατρίδα της λογοκρίθηκε: είναι η συγκλονιστική αφήγηση που της εκμυστηρεύτηκε ένα βράδυ πριν την εκτέλεσή της, μια πόρνη καταδικασμένη για το φόνο του νταβατζή της που μιλά για τις κακοποιήσεις και τη βία που γνώρισε από παιδί σε μια κοινωνία που θέλει τις γυναίκες δούλες.

Το 1981 φυλακίστηκε και κατηγορήθηκε για «εγκλήματα κατά του κράτους», επειδή επέκρινε τον τότε πρόεδρο Ανουάρ Σαντάτ, ιδίως τη συμφωνία ειρήνης Αιγύπτου-Ισραήλ. Και στη φυλακή θα συνεχίσει να γράφει ακόμη και πάνω σε χαρτί τουαλέτας: έτσι γεννήθηκαν οι «Αναμνήσεις από τις γυναικείες φυλακές» που θα κυκλοφορούσε χρόνια αργότερα.

Η συγγραφέας, που υπήρξε και πρόεδρος του Ιατρικού Συνδικάτου του Καΐρου, απελευθερώθηκε λίγο μετά τη δολοφονία του Σαντάτ. Ένα χρόνο αργότερα ίδρυσε την Ενωση Αράβων Αλληλέγγυων Γυναικών και πρωταγωνίστησε στην ίδρυση του Αραβικού Ιδρύματος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Για τη δράστη και τις απόψεις της δέχθηκε πολλές απειλές θανάτου από τους εξτρεμιστές, έτσι που αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί. Από τις αρχές της δεκαετίας του 90 βρέθηκε στις ΗΠΑ, όπου δίδαξε σε διάφορα πανεπιστήμια, καθιερώνοντας το μάθημα «Δημιουργικότητα και Επαναστατικότητα». Εμεινε πολλά χρόνια εξόριστη, με μια σύντομη επιστροφή το 2005 ως υποψήφια για την αιγυπτιακή προεδρία, μια συμβολική στην ουσία υποψηφιότητα από την οποία αναγκάστηκε να παραιτηθεί.

Αλλά οι περιπέτειες και οι διώξεις δεν σταμάτησαν. Το 2001 τρία έργα της απαγορεύτηκαν στο Διεθνές Φεστιβάλ Βιβλίου του Καΐρου. Ένα χρόνο αργότερα φονταμενταλιστής δικηγόρος την κατηγόρησε για αποστασία. Και το 2007 αντιμετώπισε κι άλλη δίκη μετά που το Al-Azhar, η ανώτατη αρχή του σουνιτικού Ισλάμ, την κατηγόρησε ως αιρετική και αποστάτρια. Το 2011, η αλ Σααντάουι βρέθηκε από την πρώτη στιγμή στους δρόμους να στηρίζει την λαϊκή εξέγερση του ανέτρεψε τον Χόσνι Μουμπάρακ.

Τα βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 γλώσσες και το έργο της έχει τιμηθεί με σωρεία βραβείων, ανάμεσά τους το Διεθνές Βραβείο Inana του Βελγίου το 2005 και το Βραβείο Ειρήνης Sean McBride του Διεθνούς Γραφείου Ειρήνης της Ελβετίας το 2012.

Η ακτιβίστρια που άλλαξε την εικόνα του αραβικού φεμινισμού παντρεύτηκε τρεις φορές, αλλά δεν έπαψε να δηλώνει πως «ο γάμος είναι ένας καταπιεστικός θεσμός, όπως κι η μητρότητα που μπορεί να μετατραπεί σε φυλακή». Διετέλεσε σύμβουλος του ΟΗΕ για το πρόγραμμα Γυναίκες στην Αφρική, ενώ ασκούσε μια βαθιά κριτική στην πατριαρχία και τον καπιταλισμό, δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, όπως έλεγε: «Για εμένα, φεμινισμός είναι να μάχεσαι κατά της πατριαρχίας και των τάξεων, να μάχεσαι ενάντια στην αντρική αλλά και την ταξική κυριαρχία. Δεν ξεχωρίζουμε ανάμεσα στην πατριαρχική και την ταξική καταπίεση». Όσο για τις θρησκείες: «χριστιανισμός, ισλαμισμός, ιουδαϊσμός, οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες που κυριαρχούν στον κόσμο, είναι ένα σύστημα ανδροκρατικό, ρατσιστικό, στρατιωτικό και φανατικό που καταπιέζει ιδίως τις γυναίκες και τους φτωχούς».

Η Ναουάλ αλ Σααντάουι έλεγε πως έπειτα από τόσες δεκαετίες τα γραπτά της ήταν η μεγάλη της ασπίδα.

Ας θυμηθούμε κάποιες δικές της κουβέντες:

• Όταν ζούμε σ’ έναν πολύ άδικο κόσμο, πρέπει να είμαστε αντιφρονούντες.

• Όσο μεγαλώνω γίνομαι όλο και πιο ριζοσπαστική. Έχω παρατηρήσει πως οι συγγραφείς, όταν μεγαλώνουν, γίνονται πιο μαλθακοί. Αλλά για μένα ισχύει το αντίθετο. Όσο μεγαλώνω, θυμώνω περισσότερο.

• Πολλές γυναίκες φοβούνται τη μοναξιά κι έτσι, όταν βλέπουν μια γυναίκα που μπορεί και ζει μόνη, σκέφτονται: «Χμμ, μπορώ κι εγώ να το κάνω αυτό». Αλλά χρειάζεσαι ένα παράδειγμα και γι’ αυτό νιώθω περήφανη που μπορώ και δηλώνω πως έχω χωρίσει τρεις συζύγους.

• Οι τρεις άντρες μου με φοβόντουσαν. Είμαι πολύ δυνατή γυναίκα.

• Όταν είσαι έξυπνη και όμορφη αντιμετωπίζεις πολλά προβλήματα. Αν είσαι όμορφη και χαζή τα πράγματα είναι εύκολα.

• Όποτε πάω στη Νέα Υόρκη ή σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα μού λένε: «Ναουάλ, γιατί δεν κάνεις ένα λίφτινγκ;» Τους απαντώ: «Είμαι περήφανη για τις ρυτίδες μου. Κάθε ρυτίδα στο πρόσωπό μου λέει την ιστορία της ζωής μου. Γιατί να κρύψω την ηλικία μου;»

• Είμαι πολύ εναντίον του μακιγιάζ και των ψηλών τακουνιών και όλων αυτών που έχουμε κληρονομήσει σαν ορισμό της ομορφιάς.

• Η πλαστική χειρουργική είναι ένα μεταμοντέρνο κουκούλωμα του προσώπου.

• Για μένα «ομορφιά» σημαίνει να είμαι φυσική, δημιουργική, ειλικρινής ― να λέω την αλήθεια.

• Οι γυναίκες είναι η μισή κοινωνία. Δεν μπορείς να έχεις επανάσταση χωρίς τις γυναίκες. Δεν μπορείς να έχεις δημοκρατία χωρίς τις γυναίκες. Δεν μπορείς να έχεις ισότητα χωρίς τις γυναίκες. Δεν μπορείς να έχεις τίποτα χωρίς τις γυναίκες.

• Η ενότητα είναι δύναμη. Χωρίς ενότητα οι γυναίκες δεν μπορούν να αγωνιστούν για τα δικαιώματά τους πουθενά.

• Αυτό που καθιστά ανεπανάληπτη την επαναστατική σκέψη είναι η διαύγεια και η αξιοπρέπειά της, ο ξεκάθαρος τρόπος που αντιλαμβάνεται τις έννοιες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης: οι απλές, σταράτες λέξεις που γίνονται κατανοητές χωρίς να χρειάζεται βοήθεια από συγγραφείς και διανοητές της ελίτ.

• Οι φεμινίστριες που αντιλαμβάνονται τις επιπτώσεις της πατριαρχίας συνειδητοποιούν ότι όλες βρισκόμαστε στην ίδια θέση απέναντι στους κινδύνους της πατριαρχίας κι ότι η καταπίεση των γυναικών είναι οικουμενική.

• Ο κίνδυνος ήταν πάντα κομμάτι της ζωής μου απ’ όταν πρωτοέπιασα στιλό και άρχισα να γράφω. Τίποτα δεν είναι πιο επικίνδυνο από την αλήθεια σ’ έναν κόσμο που όλη την ώρα λέει ψέματα.

Πάντα συνέδεα την πατριαρχία με τις τάξεις, τον καπιταλισμό, τη θρησκεία, τον ρατσισμό. Ταξίδεψα σε ολόκληρο τον κόσμο και ανακάλυψα ότι τα κορίτσια ανατρέφονται παντού με τον ίδιο σχεδόν τρόπο – είμαστε όλες στην ίδια βάρκα. Το πατριαρχικό, θρησκευτικό, καπιταλιστικό σύστημα είναι οικουμενικό

• Από παιδί έχω συμμετάσχει σε πολλές διαμαρτυρίες. Όταν ήμουν φοιτήτρια στην ιατρική σχολή, όταν μαχόμουν ενάντια στον βασιλιά Φαρούκ, μετά κόντρα στην βρετανική αποικιοκρατία, εναντίον του Νάσερ, εναντίον του Σαντάτ που μ’ έριξε στη φυλακή, του Μουμπάρακ που μ’ έσπρωξε στην εξορία. Δεν σταμάτησα ποτέ.

• Για μένα, σπίτι μου είναι ο κόσμος,γιατί τα βιβλία μου έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 γλώσσες.

Στην Ελλάδα, κυκλοφορεί το εξαιρετικό μυθιστόρημα της Ναουάλ Αλ Σααντάουι, με τίτλο Φιρντάους, από τις εκδόσεις Δώμα. Πρόκειται για ένα χρονικό της υποταγής της γυναίκας, αλλά και της αναζήτησης της απελευθέρωσής της από την πατριαρχική κοινωνία.